Donderdag 8 februari vond er een vulkaanuitbarsting plaats bij het IJslandse dorpje Grindavík, in het zuid-westen van het land. Dit was maarliefst de derde uitbarsting op het schiereiland Reykjanes in evenzoveel maanden. IJsland blijkt een hotspot te zijn voor vulkaanuitbarstingen. Hoe komt zo’n uitbarsting tot stand en hoe ziet de vulkanische activiteit er de komende tijd uit?
Drie uitbarstingen
De vulkanen op het schiereiland Reykjanes zijn voor zo’n achthonderd jaar in slaap geweest. Dit veranderde in 2021, toen de eerste uitbarsting plaatsvond: sindsdien is de vulkanische activiteit op het schiereiland aan het stijgen. Afgelopen november zag een piek in vulkanische activiteit rondom Grindavik en werd het dorp en het nabijgelegen kuuroord Blue Lagoon ontruimd. In december barstte de vulkaan daadwerkelijk uit, en een enorme scheur, een ‘fissure’, ontstond in de grond ten noordoosten van het dorp. Magma bleef zich echter nog steeds verzamelen onder de grond van IJsland, en in januari was het weer raak. Er vond een tweede uitbarsting plaats. Deze keer was het dichterbij Grindavik, en de lavastroom bereikte drie huizen aan de rand van het dorp, die in vlammen opgingen.
Begin februari is er voor de derde keer een uitbarsting in korte tijd geweest, die veel schade heeft aangericht. Zo bereikte de lavastroom de waterleiding die de dorpen in het noorden van het schiereiland voorzag van warm water. Zonder warm water gingen veel bewoners over op elektrische verwarming. Het stroomnet had echter niet de capaciteit om al deze extra energie te voorzien en begaf het tijdelijk. De problemen die de uitbarsting met zich meebracht zijn bijna allemaal opgelost: een noodleiding is aangelegd en de lava is onder controle. De kust is echter nog niet veilig: magma blijft zich verzamelen onder de grond.
Stijgend grondniveau
De verzameling van magma onder de grond, samen met de recente uitbarstingen, zorgt voor en verschuiving van het grondniveau. De toename van magma wordt onder andere bijgehouden door het SENG-station, waar ze met GPS de hoogte van de bodem bijhouden. Wanneer de bodem stijgt, komt dit doordat er magma bij blijft komen.
“Je kan IJsland zien als een verdikt stuk oceanische korst”, stelt geoloog Jeroen Goumans. IJsland ligt namelijk op de Mid-Atlantische rug, een scheur tussen de Euraziatische en Noord-Amerikaanse platen. Deze platen bewegen uit elkaar, en komt er bij de scheur verse magma aan de oppervlakte, wat stolt en nieuwe korst wordt. Een andere reden waarom IJsland zo vulkanisch actief is, is omdat er mogelijk een mantelpluim onder het land ligt (een warme, stijgende magmastroom vanuit diep in de aarde). Deze vulkanische activiteit zorgt ervoor dat het eiland hoger ligt, en dus boven de zeespiegel uitkomt, aldus Goumans.
Explosiviteit
Deze uitbarsting heeft voor veel problemen gezorgd, maar heeft eigenlijk een redelijk lage explosiviteit. Deze wordt gemeten door gebruik te maken van de VEI (vulkanische-explosiviteitsindex). De uitbarsting van afgelopen maand heeft een verwacht VEI van 2, wat relatief laag is. Vanaf de vroege middeleeuwen zijn er in IJsland 53 significante uitbarstingen geweest, met als hoogtepunt de uitbarsting van vulkaan Torfajökull. Deze scoorde een 6 op de explosiviteitsindex.
De explosiviteit van een vulkaan wordt over het algemeen bepaald door de stroperigheid van de lava die in de magmakamer zit. Geoloog Jeroen Goumans stelt dat de gassen die gevormd worden in de magmakamer lastiger kunnen ontsnappen uit een stroperige magma, en er druk opgebouwd wordt. Als een vulkaan dan tot uitbarsting komt, kan de top van deze vulkaan eraf worden geblazen, en verzamelt zich veel as in de lucht. Bij de uitbarsting van de vulkaan Eyjafjallajökull in 2010 ontstonden er door contact met water hevige explosies, die vervolgens een enorme stofwolk veroorzaakte en het Europese vliegverkeer stillegde.
In tegenstelling tot Eyjafjallajökull heeft de recente uitbarsting door de basaltische-samenstelling juist een vloeibare magmastructuur, waardoor de uitbarsting niet per sé explosief is, maar waar de lava, door de vloeibaarheid, zich wel enorm snel verspreidt. Hierdoor kon de lavastroom vrij snel de waterleiding van Reykjanes raken, waardoor veel bewoners van de regio een aantal dagen zonder water zaten.
Visualisatie van de huidige situatie in Reykjanes (Luuk de Bakker)
Vulkanologische verwachtingen
Net als na de eerdere uitbarstingen wordt er verwacht dat er nog een zal volgen. Er blijft zich namelijk nog steeds magma verzamelen onder het gebied. Dit is te meten aan de hand van de stijging van de grond, welke op het moment ongeveer een halve centimeter per dag is. Voorlopig zal de bevolking niet terug kunnen keren, en kun jij de komende weken een stroom nieuwe berichten over de volgende uitbarsting verwachten.