In een wereld, waar ‘fake news’ het gesprek van de dag is en waar de hoofdtaak van journalistiek, de ‘waakhond’ zijn, lijkt te worden, is een nieuwe politieke realiteit aangebroken. Een realiteit, waarin het populisme lijkt te groeien en de elites worden verbrijzeld. Met Maria Boletsi, professor aan de Universiteit Leiden, sprak ik over de problematiek die deze nieuwe politieke realiteit met zich meebrengt.
Toen, Donald Trump groot werd in 2016, was de wereld verrast. De winst voor de zakenman Trump in plaats van de already-estabishled policitca Clinton was door vele Amerikaanse peilingen niet voorspeld; uit een groep van zeven Amerikaanse peilingen, schatte slechts een organisatie (CBS News) Trump in als winnaar.
Maar de trend van een groeiende vraag naar anti-establishment kandidaten behoudt zich niet tot slechts de Amerikaanse kusten. Ook in Nederland groeit het aantal succesvolle politici die zich niet onder de zogeheten ‘elite’ willen scharen.
Denk bijvoorbeeld aan Geert Wilders (PVV), hij neemt jarenlang al een positie in tegen de ‘politieke elite’. En net als Trump zet hij Twitter hier graag voor in. Nu, is Thierry Baudet daar bijgekomen, want ook hij geeft een nieuw populistisch en anti-establishment geluid.
Eerder dit jaar, won hij groots in de Provinciale Statenverkiezingen, maar ook deze maand nog heeft hij een flinke winst behaald bij de Europese verkiezingen. Waarom slaat de retoriek van mensen zoals Trump, Wilders en Baudet zo aan bij een breed?
Daarover sprak ik met literatuurwetenschapper Maria Boletsi.
‘Er zijn geen duidelijke grenzen omtrent wie wel en wie niet barbaar is.’
Maria Boletsi, literatuurwetenschapper aan de Universiteit Leiden
Haar kantoor aan de Universiteit Leiden, aan de van Wijkplaats, is klein maar knus. Met haar hoekkantoor kijkt ze uit over het water. ”Moet het raam open?” De temperatuur op een aangenaam peil houden, blijkt lastig in het kantoor. Wanneer ze het raam open heeft gezet, vertelt ze over haar onderzoek.
Haar paper getiteld, Subjects Barbarian, Monstrous, and Wild: Encounters in the Arts and Contemporary Politics, zet Boletsi uiteen wat de termen ‘barbaar’ en ‘post-truth’ inhouden. ”Het is een onderwerp dat zeer actueel is en ook zeker, een literaire (achter)grond heeft.”
De term ‘barbaar’, is een term waar ze zich in menig onderzoek al over fascineert. ‘Barbaar’ is een term die, net als veel andere literaire begrippen, geen zwart-witte afbakening heeft: ’’er zijn geen duidelijke grenzen omtrent wie wel, en wie niet een barbaar is. Het begrip, heeft in iedere context en tijd, een andere betekenis.’’
Dit betekent echter niet dat Boletsi geen betekenis wil toe kennen aan het begrip: met de barbaar in de literaire context, wordt volgens haar iemand bedoelt ‘zonder cultuur’ en/of ‘zonder religie’. Hierbij gaat het om ‘cultuur’ in de brede zin van het woord – dus taal, sociale omgangsvormen, normen, waarden etc.
‘Ze schoppen en duwen, als cultuurloze spelers tegen de politieke ‘cultuur’.
Een ‘politieke barbaar’ is een variatie op het begrip. Niet verrassend dat het dan ook deels dezelfde kenmerken bevat. Maar het gaat daarbij ook om iemand, die voornamelijk op politiek gebied geen ‘cultuur’ heeft. Ze houden niet de normen, waarden aan die de rest van de politici uitdrukken. In plaats daarvan gaan ze vaak juist tegen deze normen en waarden in.
Hiermee maakt ze dus duidelijk dat anti-establishment politici eigenlijk politieke barbaren zijn. Ze schoppen en duwen, als cultuurloze spelers, tegen de politieke ‘cultuur’.
Boletsi haalt Donald Trump aan als een voorbeeld van zo’n politieke barbaar: ”Met zijn uitspraken over Mexicanen of het stellen dat hij iemand neer zou kunenn schieten zonder stemmen te verliezen…zo’n soort houding en zulke uitspraken passen binnen wat begrepen wordt als een ‘barbaar’.”
Donald Trump neemt volgens Boletsi deze positie maar al te graag aan. Door middel van zijn retoriek onderscheid hij zich van andere politici: ”Door zich op deze manier te positioneren, laat hij zien waar hij niet bij hoort”
‘De waarheid is voor (sommige) mensen tegenwoordig gevoelsmatig, niet feitelijk.’
Maria Boletsi, literatuurwetenschapper aan de Universiteit Leiden
Echter, vind ze het incorrect om te stellen – zoals verschillende Amerikaanse media dat wel hebben gedaan – dat hij de ‘taal van het volk’ spreekt. ”Het klopt dat hij niet praat zoals de gewoonlijke politici, maar dit betekent niet dat hij wél de taal van het volk spreekt. Hij houdt een ander soort taal aan. ”
Boletsi vindt dat politici zoals Trump, maar ook zoals Wilders en ook Baudet, inspelen op een sentiment van angst. Door middel van, de retoriek die zij voeren, als anti-establishment politici, wekken zij een gevoel van angst op. Waarvoor ze vervolgens zichzelf als enige probleemoplossers positioneren.
Hard to believe that with the Crisis on the Border, the Dems won’t do the quick and easy fix. Would solve the problem but they want Open Borders, which equals crime!
— Donald J. Trump (@realDonaldTrump) May 31, 2019
Een verwant begrip aan deze angst-retoriek is volgens Boletsi: post-truth. Letterlijk betekent dit begrip ‘na’ de waarheid; ofwel een tijd waarin waarheid niet meer bestaat. Toch is dit niet (exact) wat er met ‘post-truth’ wordt bedoelt.
Post-truth, stelt volgens Boletsi, dat feiten in de huidige tijd, niet meer hetzelfde effect hebben op mensen als voorheen. ”Mensen zijn nog steeds bezig met de waarheid en feiten, maar een sentiment is tegenwoordig ook een feit voor mensen.”
Hiermee, bedoelt ze dat als een wiskundige formule een vierkant, vier zijdes geeft, maar voor men het voelt alsof er drie zijdes zijn aan een vierkant (en dit vervolgens ook nog door iemand anders wordt bevestigd) dan zal het sentiment van de drie zijdes, voor sommige mensen uitstijgen boven de wiskunde feiten.
In andere woorden: de waarheid is voor (sommige) mensen tegenwoordig gevoelsmatig, niet feitelijk. Dit maakt het werk, voor journalisten, wetenschappers maar ook andere politici, volgens Boletsi ingewikkeld.
Er moet dan tenslotte, worden geopereerd door instanties die normaal gesproken vanuit feiten werken, naar mensen toe die hun werk (en de wereld) niet via feiten, maar gevoel interpreteren.
Vandaag waren @THiddema en ik aanwezig bij een demonstratie tegen de evidente, uiterst negatieve gevolgen van de open grenzen en de massale immigratie die de kartelpartijen – van D66 en PvdA tot CDA en VVD – over ons hebben afgeroepen. https://t.co/3K0z8ag0tM pic.twitter.com/5Gm3ut52SC
— Thierry Baudet (@thierrybaudet) May 29, 2019
Om toch goed de feiten te communiceren, is volgens Boletsi, een zeer grote uitdaging. Want, als je de achterban van mensen zoals Donald Trump, Geert Wilders of Thierry Baudet aanspreekt met feiten, ”raken deze mensen alleen maar dieper geworteld in hun eigen ideologie”, aldus Boletsi.
‘Ook de ‘normale man’ zal er aan moeten geloven.’
Daarom is ze zelf bezig met een onderzoek, waarbij ze uit wil zoeken hoe je met mensen in deze nieuwe ‘post-truth-wereld’ communiceert. De digitale media spelen hierbij, volgens haar een grote rol: ”via deze media kan er op een nieuwe met mensen gecommuniceerd worden en daarnaast kan er via deze media een directe, corrigerende rol worden uitgeoefend.”
De post-truth trend en de politici die erop in spelen, ziet ze niet snel verdwijnen. Daarom, is het volgens Boletsi van belang dat wetenschappers, journalisten en politici tools verkrijgen om hiermee om te gaan.
Maar, ook dat de ‘gewone’ man en vrouw oplettend moet blijven, voor angst-retoriek en fake news in de post-truth-wereld.