Is de democratie uit de mode? Wereldwijd wordt steeds meer druk uitgeoefend op ons ooit heilig verklaarde bestuurssysteem. Maar hoe kunnen we ons het beste weren tegen antidemocratische actoren? Moet de rechter kunnen ingrijpen, of is dat middel erger dan de kwaal?
Het gaat niet goed met de democratie wereldwijd. In Rusland blijft van de vermeende democratische rechtsorde slechts een autocratisch spiegelpaleis over, China is nooit echt door de democratie beperkt, en in de Verenigde Staten wordt onder Trump-II druk gesleuteld aan de checks and balances die een gezonde democratie moeten waarborgen. Ook dichter bij huis zijn er scheuren in de ooit zo stevige muur te bekennen. EU-lidstaat Hongarije is onder Viktor Orban veranderd in een “electorale autocratie”, in Frankrijk werd de radicaal-rechtse Marine Le Pen haar passief kiesrecht ontnomen en ook in vrijwel elk ander EU-land staan antidemocratische politici op de kieslijst.
“Als democratisch gekozen politici echt een gevaar zijn voor de democratische orde, kunnen ze bouwen op een grote aanhang”
Deze antidemocratische tendens staat niet op zichzelf: sinds Poetin de vrijheid van autocratie heeft geproefd, voert hij met Rusland een hybride-oorlog gemunt op het destabiliseren van de democratische grondslag van Europa. Meest recent kwam de invloed van het Kremlin boven water in Roemenië, waar de ultranationalistische Câlin Georgescu een tumultueuze introductie in de politieke arena kende. Na een partijloze campagne van slechts 54 dagen won hij de eerste stemronde voor het Roemeense presidentschap. Niet lang daarna werden de verkiezingen vanwege Russische inmenging nietig verklaard. Georgescu werd vervolgens uitgesloten van toekomstige verkiezingen.
Gevoelsmatige paradox
De saga rondom Georgescu’s uitsluiting deed internationaal veel stof opwaaien. Onder meer vicepresident van de Verenigde Staten JD Vance bestempelde de beslissing van het Roemeense Constitutionele Hof als antidemocratisch. JD Vance, een man waar je het het liefst mee oneens bent – en een die zelf een lange geschiedenis van antidemocratische uitingen kent – toont ons met zijn kritiek een gevoelsmatige paradox: hoe kan het uitsluiten van een democratisch verkozen kandidaat ooit de democratie ten goede komen? En als we bereid zijn Vance gelijk te geven, welke mogelijkheden heeft een democratische rechtsstaat dan wel om zich te weren tegen antidemocratische politici? Om een antwoord te krijgen op deze vraag sprak ik met Dr. G.J.A. Geertjes. Hij houdt zich als universitair docent staats- en bestuursrecht aan de Universiteit Leiden dagelijks bezig met de democratische rechtsstaat.
Wat is eigenlijk een democratische rechtsstaat?
“Democratie kun je het best omschrijven als one man one vote. Iedereen moet het recht hebben om via eerlijke, vrije en geheime verkiezingen te kunnen meebeslissen over onze politieke besluitvorming. En dat recht moet ook beschermd worden door bepaalde rechtsstatelijke waarden en instituties. Een bekend citaat van Hirsch Ballin (oud-hoogleraar en oud-minister van Justitie) is dat democratie en rechtsstaat niet los van elkaar verkrijgbaar zijn. Daarmee zegt hij eigenlijk dat een democratie alleen kan bestaan zolang er ook rechtsstatelijke waarden zijn die ervoor waken dat de democratie niet kan worden uitgehold.”
Is het uitsluiten van kandidaten een slimme zet om de democratische rechtsstaat te beschermen?
“Dat vind ik dus heel lastig. Je komt dan namelijk steeds terug op dezelfde paradox: als democratisch gekozen politici echt een gevaar zijn voor de democratische orde, kunnen ze bouwen op een grote aanhang. Maar als ze kunnen bouwen op een grote aanhang, dan zal die aanhang over het algemeen ook in protest komen als een rechter diegene uitsluit van democratische verkiezingen. Dat zal ongetwijfeld de onvrede over de werking van het systeem verhogen.”
Hoe kunnen we er dan wel voor zorgen dat onze democratie blijft voortbestaan?
“Ik denk dat de verkozen politici er altijd uiteindelijk met elkaar uit zullen moeten komen. Simpelweg omdat ze allemaal een mandaat hebben van de kiezer. Het is dus niet aan mensen, of invloeden, van buitenaf om zich daar tegenaan te bemoeien. Natuurlijk zijn er altijd politici die van bepaalde retorische strategieën gebruikmaken waarmee soms wel degelijk het bredere fundament van onze rechtsstaat ondermijnd kan worden. Maar ik denk dat de remedie altijd erger zal zijn dan de kwaal, dat ingrijpen bijna altijd verergert. Dus is mijn neiging om meestal te zeggen: ‘grijp maar niet in.’ Laat politici het zelf maar uitzoeken. De kiezer zal op een gegeven moment wel tot inzicht komen.”
Te ver ingrijpen kan dus aan het doel voorbij gaan, maar stilzitten is geen optie. De democratie blijft een kwetsbaar systeem dat voor altijd afhankelijk zal zijn van de wijsheid van haar burgers en de veerkracht van haar instituties.