Nederland telt relatief weinig gevangenen, zeker vergeleken met andere Europese landen. Toch zitten de gevangenissen inmiddels zo vol dat de staatssecretaris van Justitie en Veiligheid sprak van ‘code zwart’. Wat is er aan de hand?
Nederland behoort tot de landen met het laagste aantal gedetineerden in Europa. In 2022 zaten er volgens cijfers van Eurostat 64 mensen per 100.000 inwoners vast. Ter vergelijking: in België waren dat er 95, in Frankrijk 106, in Spanje 117 en koploper is Turkije met 403 gedetineerden per 100.000 inwoners. Die relatief lage cijfers zijn geen toeval. Al langer zet Nederland in op een strafbeleid waarin alternatieve straffen zoals taakstraffen en elektronisch toezicht een belangrijke rol spelen. Tegelijkertijd daalt de criminaliteit al jaren. Een blik op de cijfers van het afgelopen decennium laat een stabiel of zelfs afnemend aantal gedetineerden zien, maar toch raken de gevangenissen nu vol.
De relatief lage gevangenispopulatie in Nederland is niet alleen het gevolg van een daling in criminaliteit, maar ook van bepaalde keuzes in het strafrechtelijk beleid. Hester de Boer, promovendus bij het Instituut voor Strafrecht & Criminologie in Leiden, is mede auteur van een wetenschappelijk artikel over de gevangenispopulatie in Nederland van de laatste decennia en vertelt dat de vrij abrupte daling in de gevangenispopulatie na 2005 voornamelijk te maken heeft met het feit dat er kortere straffen opgelegd werden. “Een verklaring voor de toename in korte straffen kan zijn dat er wetswijzigingen werden doorgevoerd die ervoor zorgden dat lichtere zaken eerder werden opgepakt en zwaardere zaken bleven liggen.” Daarnaast legt De Boer uit dat er sowieso minder zaken voor de rechter kwamen, onder andere door een toename van het aantal sepots vanwege zaken die gebrekkig werden aangeleverd.
In het buitenland wordt vaker langer gestraft en ligt de focus minder bij resocialisatie —het proces waarbij ex-gedetineerden langzaam weer terugkeren in de maatschappij. Onder andere hierdoor ontstaat het beeld dat te zien is in de hierboven getoonde kaart. Esther van Ginneken, hoofddocent Criminologie aan de Universiteit Leiden, plaatst hier wel een kanttekening bij. “De statistieken geven een enigszins vertekend beeld. Dit zegt namelijk iets over de populatie op één meetmoment, maar niets over het aantal mensen dat jaarlijks een gevangenisstraf krijgt opgelegd.” Zij benadrukt dat juist omdat Nederland korter straft dan veel andere landen, de gevangenispopulatie op één bepaald moment relatief laag is. Een land met veel korte gevangenisstraffen kan daardoor een relatief lage gevangenispopulatie hebben, terwijl er in werkelijkheid toch veel mensen vastzitten — alleen niet tegelijk. Maar, landen die redelijk gelijke straffen uitdelen kun je met deze statistiek wel goed vergelijken.
Op het eerste gezicht lijken de Nederlandse gevangenissen dus niet heel vol te zijn, maar de druk op het gevangeniswezen is groot. Dat bleek toen staatssecretaris van Justitie Coenradie in december 2024 sprak over ‘code zwart’ in de gevangenissen. Zij kwam met het plan om gedetineerden eerder vrij te laten om de drukte te laten afnemen. Hoe Nederland met die lage cijfers in Europa toch overvolle gevangenissen kan hebben, heeft te maken met meerdere factoren die al jaren in de maak zijn.
Om te beginnen wordt er in Nederland de laatste jaren toch harder gestraft dan eerst, zo vertelt ook Hester de Boer. “Vanaf 2016 zien we een verschuiving. Er kwam meer aandacht voor de georganiseerde criminaliteit en we zien dat de rechter zwaardere zaken voorgelegd kreeg en zwaardere vrijheidsstraffen oplegde.” Daarnaast kampt de gevangenissector al meerdere jaren met een personeelstekort. Iets verder terug in de tijd komen we bij de enorme afbouw van het aantal gevangenissen. Zowel in Kabinet Rutte-II als in Kabinet Rutte-III zijn er sluitingen geweest van gevangenissen die toentertijd leeg stonden. In totaal zijn er in die jaren 26 gevangenissen gesloten.
In de huidige crisissituatie moet de minister lastige keuzes maken. Jarenlange bezuinigingen laten nu hun keerzijde zien. De plannen van de minister om gevangenen met een celstraf van maximaal een jaar tot twee weken eerder vrij te laten riep bij bijna de hele coalitie, inclusief haar eigen partij, weerstand op. Toch komt de maatregel er uiteindelijk wel. In de toekomst zouden leegstaande gevangenissen heropend kunnen worden, mits er ook nog iets gedaan wordt aan het grote personeelstekort. Al met al laat de situatie goed zien dat cijfers en grafieken slechts het begin van een verhaal zijn.