Bibliotheken hebben al jarenlang te maken met teruglopende ledenaantallen. Rotterdam besloot daarom als eerste grote Nederlandse stad om het lenen van boeken gratis te maken voor alle inwoners. Waar komt deze beslissing vandaan, en zullen alle andere bibliotheken snel volgen?
Sinds de jaren 90 is het aantal bibliotheken in Nederland sterk gedaald. Volgens cijfers van het CBS telde ons land in 1993 nog 607 openbare bibliotheken, dertig jaar later waren dat er nog maar 133. Deze afname valt deels te verklaren door de opkomst van online boekenwinkels en het fuseren van bibliotheken, al was er lange tijd ook weinig samenhang tussen deze bibliotheken. In 2015 werd daarom de Wet stelsel openbare bibliotheekvoorzieningen ingevoerd, met als doel om een landelijk netwerk van bibliotheken op te zetten dat zo efficiënter hun maatschappelijke rol kon vervullen.
De cijfers van het CBS laten echter zien dat ook het aantal ingeschreven gebruikers van openbare bibliotheken sterk is gedaald in de afgelopen twintig jaar. Inmiddels hebben alle Nederlandse bibliotheken een gratis abonnement voor kinderen ingevoerd, waardoor er in 2023 ruim 200.000 kinderen lid waren van een bibliotheek ten opzichte van 2003. In dezelfde periode is het volwassen leden daarentegen gedaald met bijna 38%.
Deze dalende populariteit van bibliotheken onder volwassenen is vooral terug te zien in de daling van het aantal uitgeleende boeken. Waar er in 1999 bijna 85 miljoen boeken werden geleend door volwassenen, lag dat aantal in 2023 nog maar op 21,7 miljoen, een daling van 75,5%.
Nieuwe doelstellingen
‘Een aantal jaar geleden stond het idee van fysiek boeken lenen behoorlijk onder druk, vanwege de opkomst van online lezen’, vertelt Kiyara Venner, integraal manager bij BiblioPlus. BiblioPlus beheert zeven openbare bibliotheken in de Brabantse en Limburgse gemeenten Land van Cuijk, Gennep en Bergen: een gebied met 45 verschillende plaatsen en ruim 122.000 inwoners.
‘Tijdens de coronacrisis begonnen meer mensen door te hebben hoe belangrijk het is om een bibliotheek te kunnen bezoeken’, aldus Venner. Om ervoor te zorgen dat de bibliotheken voor iedereen in de regio beschikbaar bleven, vond er in de afgelopen tien jaar een reorganisatie plaats. Hierdoor richt BiblioPlus zich tegenwoordig ook meer op de bibliotheek als studeer- en ontmoetingsplek. En met effect: ondanks dat de uitleencijfers van BiblioPlus haar bibliotheken in 2023 met 5% daalden, groeide het aantal leden en online uitgeleende boeken volgens het jaarverslag wél.
Gratis voor iedereen
Om het lenen van boeken populairder te maken, beginnen steeds meer bibliotheken te experimenteren met gratis abonnementsvormen voor volwassenen. Vanaf 1 mei zal iedere Rotterdammer kosteloos een abonnement bij de bibliotheek kunnen afsluiten. Hiermee kunnen leden maximaal zes boeken per jaar boetevrij lenen. Momenteel kost dit abonnement jaarlijks nog 12 euro.
Wie onbeperkt boeken wil lezen zal echter wel nog een betaald lidmaatschap moeten afsluiten, waarvan de kosten vanaf mei kunnen oplopen tot 4 euro per maand. Directeur Alice Vlaanderen vertelde bij Rijnmond hoopvol over de nieuwe strategie van haar bibliotheek: ‘We verwachten dat mensen nu makkelijker de bieb weten te vinden, (…) mensen voor wie het betaald abonnement een te grote stap is’.
Door het invoeren van gratis abonnementen zullen bibliotheken een deel van hun abonnementsgelden en boetes mislopen. Wie de cijfers van het CBS raadpleegt, ziet dat deze inkomsten ook vroeger al slechts een klein percentage van de totale balans vormde. De stijgende kosten van bibliotheken zijn in de afgelopen decennia dan ook voornamelijk opgevangen door een toename in subsidies en bijdragen.
Toch zijn nog niet alle Nederlandse bibliotheken onmiddelijk van plan om hun boeken ook gratis aan alle inwoners uit te lenen. Door het aantrekken van nieuwe leden zal weliswaar de maatschappelijke taak van deze bibliotheken versterkt worden, het maakt ze ook nog afhankelijker van wat er van bovenaf wordt bijgedragen. ‘We vinden de gedachtegang van een gratis abonnement voor iedereen heel mooi, al komt er wel veel bij kijken om zoiets te realiseren’, aldus Venner.
BiblioPlus heeft nu al een kosteloos Basis-abonnement, al valt het lenen van boeken daar nog niet onder. ‘We zijn momenteel bezig om te kijken of we een gratis abonnement voor mensen met een laag inkomen kunnen invoeren,’ vertelt Venner, ‘al zal het doorvoeren van een algeheel gratis abonnement uiteindelijk vooral te maken hebben met welke afspraken er landelijk gemaakt zullen worden.’