Veel katholieken volgen momenteel de berichten uit het Vaticaan op de voet, nu paus Franciscus al ruim een maand in het ziekenhuis ligt. Na de dood van een paus volgt er altijd een reeks aan eeuwenoude tradities, al is de uitkomst onvoorspelbaarder dan men zou vermoeden.
De 88-jarige paus Franciscus werd op 14 februari opgenomen voor een dubbele longontsteking. Sindsdien zijn veel theologen en ‘Vaticaan-watchers’ druk met het duiden van de laatste ontwikkelingen aan nieuwsredacties. Religiewetenschapper Tom-Eric Krijger is als universitair docent verbonden aan de Universiteit Leiden en merkt dat hij de laatste weken veel vaker wordt aangesproken door studenten. ‘En mocht er binnenkort een conclaaf komen, dan verwacht ik dat ik nog veel meer e-mails met vragen over het pausschap zal ontvangen dan de afgelopen tijd al het geval was,’ aldus Krijger.
Alhoewel de kerk tegenwoordig een minder prominente rol op het wereldtoneel speelt dan vroeger, zal de dood van een paus nog steeds een mondiale impact hebben. ‘De paus is naast hoofd van de Rooms-Katholieke Kerk ook de “vorst” van Vaticaanstad,’ stelt Krijger, “en zijn overlijden is dan ook te vergelijken met de dood van een koning of president.’ Volgens de religiewetenschapper kleeft er nog steeds een moreel gezag aan het ambt van paus, ondanks dat dit als gevolg van de vele misbruikschandalen binnen de Kerk wel is afgenomen: ‘Als de paus iets zegt, heeft dat hoe dan ook impact op de ongeveer 1,3 miljard katholieke wereldbewoners.’
De onderstaande tijdlijn brengt in kaart welke ceremonies en gebruiken er in het Vaticaan plaatsvinden na de dood van een paus:
Ook binnen andere religies zal er uitgebreid gereflecteerd worden op de nalatenschap van een overleden paus. ‘De beeldvorming rondom Franciscus zal bij niet-katholieke gelovigen positiever zijn dan bij zijn voorganger Benedictus XVI, die veel dogmatischer en “stijver” werkte’, aldus Krijger. ‘Als de nieuwe paus zich net als Franciscus blijft uitspreken tegen klimaatverandering en voor de positie van vrouwen en minderheden binnen de Rooms-Katholieke Kerk’, zegt Krijger, ‘zal dat zijn gezag in de Westerse wereld ten goede komen’. Een paus kan zichzelf dan volgens Krijger profileren ‘als een soort neutrale “scheidsrechter” in tijden van internationale spanningen, of zich opwerpen als beschermer van onderdrukte christenen’.
Binnen de Rooms-Katholieke Kerk zijn er altijd spanningen geweest tussen de “progressieven” en “conservatieven”, en die ideeënstrijd is cruciaal tijdens het kiezen van een nieuwe paus. Toch is het volgens Krijger lastig om de uitkomt van een conclaaf vooraf te voorspellen: ‘Voorafgaand kan je wel een overzicht proberen te maken van de stemmende kardinalen en hun politieke “ligging”, maar aangezien ze onderwerpen zijn aan geheimhouding en ze tussen stemrondes akkoorden kunnen sluiten speelt ook strategie een belangrijke rol’.
Momenteel is er één Nederlandse kardinaal die stemgerechtigd is voor een conclaaf: aartsbisschop van Utrecht Wim Eijk. Door zijn conservatieve profiel wordt hij door “Vaticaan-watchers” als “outsider” voor het pausschap getipt. Toch verwacht Krijger niet dat er snel een Nederlandse paus gekozen zal worden: ‘Het ligt meer voor de hand dat de volgende paus uit een land komt waar het katholicisme momenteel vitaler is dan in Nederland.’
Het kiezen van een nieuwe paus mag dan wel een zeer formele en eeuwenoude traditie zijn, toch is het conclaaf wegens politieke redenen al eens uitgeweken naar een andere locatie. ‘In 1799 werd de nieuwe paus in Venetië gekozen,’ vertelt Krijger, ‘aangezien Franse troepen Rome hadden bezet.’ De Kerk werd in de tussentijd bestuurd door het College van Kardinalen, al mochten zij geen belangrijke beslissingen nemen. Ingrijpende nieuwsgebeurtenissen tijdens het conclaaf zullen volgens Krijger hoe dan ook invloed hebben op de stemoverwegingen van kardinalen: ‘Dat Jorge Maria Bergoglio in 2013 paus werd kwam ook als een verrassing.’
Als paus Franciscus komt te overlijden zal er door media van over de hele wereld uitgebreid verslag gedaan worden van de “novemdiales” en het conclaaf. Toch is het volgens Krijger ook voor niet-katholieken boeiend om deze procedures te volgen. Het overlijden van een paus mag dan volgens hem wel omgeven zijn met ‘allerlei eeuwenoude en geheimzinnige rituelen’, deze gebruiken verschillen volgens hem niet veel van die bij het overlijden van de Britse koningin Elizabeth II of de kroning van haar zoon Charles III. Om geraakt te worden door deze rituelen hoef je niet katholiek te zijn, aldus Krijger, want: ‘in “onttoverde” samenlevingen als de onze spreken juist bij een groot publiek tot de verbeelding’.