Het gaat niet goed met de gezondheid van paus Franciscus. Op 14 februari werd het hoofd van de Katholieke Kerk opgenomen in het Gemelli-ziekenhuis in Rome met een dubbele longontsteking. De laatste dagen is zijn toestand stabiel, maar toch blijven er grote zorgen over de gezondheid van de paus die sinds zijn aantreden in 2013 bekend kwam te staan als een leider van hervorming, sociale rechtvaardigheid en interreligieuze dialoog. Nu zijn gezondheid te wensen overlaat en de toekomst van zijn leiderschap onzeker is, rijst de vraag: wat blijft er werkelijk over van zijn inspanningen? En in welke richting zal de Kerk zich ontwikkelen als paus Franciscus komt te overlijden?
De man die wij nu al meer dan tien jaar als paus Franciscus kennen, werd in 1936 geboren in Buenos Aires als Jorge Mario Bergoglio. Voor hij zijn leven aan god wijdde, werkte hij onder andere als schoonmaker en uitsmijter in een nachtclub. Zijn bescheiden achtergrond zou hem altijd bijblijven. Toen hij in 2013 tot paus werd gekozen, koos hij als eerste paus ooit de naam Franciscus, een eerbetoon aan Franciscus van Assisi, de heilige van eenvoud en armoede. Daarmee zette hij direct de toon voor zijn pontificaat.
Ook in zijn religieuze carrière stond de Argentijnse jezuïet bekend om zijn sobere levensstijl en sociale betrokkenheid. Als aartsbisschop van Buenos Aires stond hij dicht bij de armen. Zo weigerde hij in een luxe paleis te wonen, en verruilde hij zijn auto met privéchauffeur voor de bus als vervoer naar werk. Die sobere levensstijl zette hij voort in het Vaticaan, waar hij niet de pauselijke vertrekken, maar een eenvoudige kamer in het gastenverblijf bewoont.
Een paus van progressie en dialoog
Franciscus bezocht vluchtelingenkampen, waste de voeten van gevangenen en sprak zich fel uit tegen ongelijkheid. Tegelijkertijd zocht hij de dialoog met andere religies. Hij onderhield nauwe banden met joodse en islamitische leiders en had hij in 2019 een historische ontmoeting met grootimam Ahmed al-Tayyeb.
Binnen de Kerk probeerde hij bestuurlijke hervormingen door te voeren en meer transparantie te brengen in het Vaticaan. Hij benoemde vrouwen op belangrijke posities, maar bleef tegen de priesterwijding van vrouwen. Ook stond hij een mildere houding toe ten aanzien van gescheiden katholieken en homoseksuele gelovigen. Zijn uitspraak “Wie ben ik om te oordelen?” werd wereldwijd opgepikt als een teken van een inclusievere Kerk.
Tegenwind van conservatieven
Niet iedereen binnen de Kerk stond achter de koers van paus Franciscus. Vooral conservatieve bisschoppen vonden dat hij te ver ging in zijn streven naar meer inclusiviteit. Zijn versoepeling rond communie voor hertrouwde katholieken en zijn steun voor zegeningen van homoseksuele paren leidden tot verdeeldheid. In 2023 keurde hij een document goed dat priesters onder bepaalde voorwaarden toestond zulke zegeningen te geven, zonder het huwelijk te erkennen. Voor progressieven was dat een stap vooruit, voor sommige conservatieven een brug te ver.
Volgens historicus dr. Tom-Eric Krijger zijn de spanningen binnen de Kerk eerder werden vergroot onder paus Franciscus dan verminderd. “Een zekere onvrede onder conservatieven over het pontificaat van Franciscus wordt denk ik versterkt door het contrast met zijn voorganger: Benedictus XVI. Dat was een theoloog die streng vasthield aan de leer van de Kerk. Franciscus presenteert zich meer als pastor en hervormer”
Wat blijft er over na Franciscus?
Wat er van Franciscus’ nalatenschap overeind blijft, hangt sterk af van zijn opvolger. Volgens Krijger kan het twee kanten opgaan. Als de volgende paus zijn koers voortzet, blijft de Kerk inzetten op dialoog met andere religies, krijgen leken een grotere rol en blijft er aandacht voor sociale en milieukwesties. Maar als een conservatiever leider wordt gekozen, kan de Kerk weer strikter worden in haar leer, met mogelijk minder ruimte voor bijvoorbeeld zegeningen van homoseksuele stellen.
Krijger waarschuwt dat het speculatief blijft: “Veel zal afhangen van de eerste stemrondes tijdens het conclaaf. Het is niet ondenkbaar dat een paus met een minder progressief profiel wordt gekozen.” De verdeeldheid binnen de Kerk zal volgens hem sowieso blijven, ongeacht wie de leiding krijgt.
Wat er ook gebeurt, Franciscus heeft een blijvende indruk achtergelaten. Hij heeft de Kerk toegankelijker proberen te maken, de nadruk gelegd op barmhartigheid en hervormingen ingezet die binnen de Kerk nu nog fel bediscussieerd worden. De vraag blijft: zal de wind na paus Franciscus in dezelfde richting blijven waaien, of slaat de Kerk een andere weg in?