Op de trottoirs van steden zoals Amsterdam en Den Haag liggen kleine gouden tegels, stille getuigen van de Holocaust. Deze Stolpersteine – struikelstenen – herinneren ons aan de slachtoffers die ooit hun leven begonnen op de plekken waar wij nu lopen. Maar wat betekenen deze stenen vandaag, in een wereld waarin antisemitisme en andere vormen van haat niet alleen in de geschiedenisboeken, maar ook op straat weer zichtbaar is?
De Stolpersteine, bedacht door de Duitse kunstenaar Gunter Demnig in 1992, zijn een tastbare herinnering aan de slachtoffers van de Holocaust: de Joden die tijdens de Tweede Wereldoorlog werden gedeporteerd, gedood of verdwenen.
Bert Dreese, voorzitter van Stichting Joods Erfgoed Den Haag, staat stil voor een glimmende Stolpersteine in het centrum van Den Haag. Hij zegt vastberaden: “De kernboodschap is simpel, herdenken. Wij leggen deze stenen op de plekken waar Joodse slachtoffers ooit hun thuis hadden. Het is de enige manier om hun verhaal in de straten van de stad te houden.”
Toch vraagt hij zich af hoe lang deze herinnering levend blijft. “Ouderen en nabestaanden voelen zich vaak diep verbonden met de Stolpersteine, maar ik merk dat veel jongeren nauwelijks nog kennis hebben van de Holocaust.” Hij schudt zijn hoofd: “Dat baart me zorgen. Wat gebeurt er als er niemand meer is die zich de verhalen herinnert?”
Zijn stem is zacht, maar zijn ogen reflecteren een diepere emotie: “Wanneer we een Stolpersteine leggen en de familie van het slachtoffer is er bij, zie je vaak tranen. De pijn van wat verloren is, komt even naar de oppervlakte. Het is een eerbetoon en een moment van erkenning voor iets wat nooit mag worden vergeten.”
Geen politiek statement
De discussie over hoe we met het verleden omgaan laait steeds vaker op. Koloniale straatnamen worden heroverwogen en standbeelden verdwijnen. Maar hoe zit het met Stolpersteine? Dreese merkt weinig weerstand tegen het plaatsen ervan: “Gelukkig wordt het leggen van de Stolpersteine zelden gepolitiseerd, zoals sommige andere herdenkingen.”
“De situatie in Israël en Gaza, bijvoorbeeld, is vaak het onderwerp van protesten, maar dat heeft geen invloed op het leggen van de stenen zelf. Deze herdenkingen zijn puur voor de slachtoffers van de Holocaust.” Met een lichte zucht voegt hij eraan toe: “Soms zien we jongeren die tijdens herdenkingen opmerkingen maken over ‘Free Palestine’, maar dat is zeker niet wat we hier willen.”
“De Stolpersteine zijn geen politiek statement; ze zijn een manier om de verschrikkingen van de Holocaust te blijven herinneren. De geschiedenis heeft zijn eigen waarde, los van de politiek van nu”, benadrukt Dreese. Voor hem blijft de betekenis van de Stolpersteine overeind. Maar voor nabestaanden, zoals Stefan Stad, voelt herdenken minder vanzelfsprekend in een tijd waarin antisemitisme weer oplaait.
Herdenken of waarschuwen
Voor Stad, nazaat van Holocaustslachtoffers, zijn Stolpersteine geen neutrale gedenktekens, maar een waarschuwing: “Ze laten zien wat er kan gebeuren als je haat zijn gang laat gaan. Het begint met woorden en eindigt met deportaties en moord.” De zorgen over antisemitisme zijn niet abstract. In 2024 vond in Amsterdam een ‘Jodenjacht’ plaats, waarbij jongeren door de stad trokken en dreigende leuzen riepen. Dit jaar werd zelfs een Joodse basisschool beveiligd na een doodsbedreiging. “Dit zijn geen losse incidenten meer. Dit is een patroon”, zegt Stad.
Wat hem het meest raakt, is hoe de Holocaust steeds vaker in discussies over het Midden-Oosten wordt betrokken. Voor sommigen is dat een onterechte vergelijking, voor anderen een manier om bredere patronen van geweld aan te kaarten. Maar volgens Stad is het belangrijk de Holocaust op zichzelf te blijven zien: “Het was een systematische vernietiging van een volk. Hoe vreselijk de oorlog in Gaza ook is, het is niet hetzelfde.”
Inmiddels liggen er meer dan 100.000 Stolpersteine verspreid over Europa, elk met een naam, een verhaal en een verleden. Ze nodigen ons uit om stil te staan, te lezen en te reflecteren. Ze herinneren ons eraan dat herdenken een voortdurend proces is. Maar hoe lang kijken we nog naar wat er onder onze voeten ligt—en wanneer lopen we gewoon door?
Bekijk de Stolpersteine in Den Haag: klik op de kaart voor locaties, namen en, waar beschikbaar, beroepen van de slachtoffers.