Archeologen in actie. Vervaardiger Penders, T. – Fotograaf, Collectie Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Documentnummer DG2009_1585. CC-BY-SA 3.0
In de afgelopen 130 jaar is de gemiddelde temperatuur in Nederland met 1,7 graden gestegen, meldt de Rijksoverheid. Hierdoor krijgen we met extreem weer te maken, zoals lange droge en hete periodes. De droogte heeft niet alleen onherstelbare impact op de natuur, maar ook op cultuur.
De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) onderzocht de risico’s van klimaatverandering voor cultureel erfgoed. Het rapport vanuit de erfgoedsector benoemt droogte als het grootste risico vanaf 1990 tot 2022. “De belangrijkste bevinding is dat we nu al cultureel erfgoed onomkeerbaar verliezen”, vertelt Gertjan de Boer, specialist rond klimaatverandering en erfgoed en tevens coördinator van het onderzoek. “Dat betekent dat we archeologische resten, monumenten, en historische tuinen en parken kwijtraken.” De Boer legt uit dat de grondwaterspiegel daalt bij extreme droogte en daardoor archeologische vindplaatsen droog komen te liggen. Grondwater is over het algemeen een goede conservator. Wanneer archeologische resten in contact met zuurstof en vergaan ze. Volgens het rapport zijn er meldingen dat metalen die nu worden gevonden van slechtere kwaliteit zijn dan tientallen jaren geleden. “Overal in ons land is de archeologie bedreigd. Onzichtbaar onder onze voeten”, alarmeert De Boer.
Een topvondst is een opvallende archeologische vondst. Bijvoorbeeld door het gebruik van bijzondere materialen zoals goud of edelstenen, het mooie uiterlijk, of omdat het goed bewaard is gebleven. Ook gewone voorwerpen kunnen topvondsten zijn vanwege de waardevolle informatie die ze bieden over het dagelijks leven van vroeger.
Monumenten
De droogte treft ook monumenten. Het grondwater zakt, de klei krimpt en veen verdwijnt waardoor de grond beweegt. Op die manier ontstaan scheuren, verzakkingen en scheefstand. Houten funderingen hebben daarnaast kans op rotten wanneer ze droogvallen. Dit leidt allemaal tot ernstige veiligheidsproblemen en dure, soms zelfs onbetaalbare, restauraties. “Uiteindelijk kan het in een ruïne veranderen”, vreest De Boer. Zo liep Huis Sevenaer schade op door klimaatverandering, maar is onlangs voor miljoenen gerestaureerd. Het restauratieproject was naast de schade ook gericht op het verduurzamen en de toegankelijkheid van het middeleeuws monument. In het stadje Buren staan nog steeds tientallen woonhuizen die beschermd zijn als rijksmonument met serieuze klimaatschade.
De windmolen in Woerden is ook beschadigd door klimaatverandering. Vervaardiger Galen, J. (Jan) van – Fotograaf, Collectie Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Documentnummer 10879-26267. CC-BY-SA 3.0
Groen erfgoed
Historische tuinen, zoals die in huis Dorth bij het dorp Harfsen en Den Aalshorst in Dalfsen ontkomen evenmin aan klimaatverandering. Ze verdwijnen door bijvoorbeeld uitdroging van inheemse planten en vijvers. Groenontwerpen moeten daarom aangepast worden zodat ze bestendig zijn tegen droogte, maar op dit gebied is nog weinig onderzoek gedaan. “Soms verdwijnen ook eeuwenoude bomen”, kaart De Boer aan. “Doordat de wortels door extreme droogte worden aangetast, zullen deze bomen sneller omvallen. Dat kan natuurlijk gevaarlijk zijn.” Maar dit is niet het enige gevaar. Het rapport maakt duidelijk dat aantasting van historisch groen kan zorgen voor hittestress (lichamelijke klachten veroorzaakt door hitte). Ook als oude bomen worden vervangen door nieuwe, kan de hoeveelheid schaduw tijdelijk afnemen en de temperatuur stijgt hierdoor. Daarnaast zorgt het verdwijnen of vervangen van bomen voor een lagere opname van CO2.
Groen erfgoed omvat historische groene plekken gemaakt door mensen zoals tuinen, parken, woonwijken, verdedigingswerken, begraafplaatsen, buitenplaatsen en landgoederen. Meer dan 1400 tuinen, parken en begraafplaatsen, en ongeveer 75 verdedigingswerken zijn officieel beschermd als Rijksmonument.
Andere risico’s
De beste oplossing tegen de droogte is om het grondwaterspiegel hoger te houden. “Maar in de toekomst zullen er ook andere risico’s zijn”, waarschuwt De Boer. “We onderzoeken nu de gevaren van de toekomst. Denk aan overstromingen, natuurbranden, en zeespiegelstijging.” In de buitendijkse gebieden lopen monumentale gebouwen zoals boerderijen, fabrieken en woonhuizen gevaar door overstromingen. Veel musea en archieven bevinden zich in gebieden met een hoog risico op natuurbranden in de toekomst. Daarnaast bedreigt klimaatverandering ook immaterieel erfgoed, zoals schaatsen en wadlopen. “We willen in kaart brengen welke tradities, gebruiken en ambachten tegen hun grenzen aanlopen,” verduidelijkt De Boer. Hij hoopt dat we dankzij dit onderzoek bewuster worden van de situatie, omdat in cultureel erfgoed onze geschiedenis besloten zit en die is van onschatbare waarde.
Meer weten?
Bekijk hier het filmpje van Nieuwsuur over dit onderwerp.