Er zijn weinig Nederlandse steden die zo’n uiteenlopende bezettingstijd hebben gekend als Wageningen in 1940-1945. Een stad die werd verwoest door de Nederlanders, wederopgebouwd door de Duitsers, waar de bevolking twee keer moest evacueren en waar uiteindelijk de capitulatie van het Duitse leger werd ondertekend. Toch vallen er zeker bij de laatste gebeurtenis wat vraagtekens te zetten stelt historicus Jan Brouwer: “Wageningen is helemaal niet de stad der bevrijding.”
Op 10 mei 1940 begon de Tweede Wereldoorlog toen de Duitsers Nederland binnenvielen. Voor de inwoners van Wageningen betekende dit dat zij gelijk moesten evacueren. Volgens historicus en oud-docent aan de Radboud Universiteit Jan Brouwer kwam dat door de tactische ligging van de stad: “Alle Nederlanders uit de omgeving moesten naar de Grebbeberglinie om daar te vechten tegen de Duitsers.”
Gevecht om de Grebbeberg
In de dagen die volgde werd er in het gebied rondom Wageningen hard gevochten. Volgens Brouwer had de stad Wageningen het ongeluk dat ze midden in het spervuur lag: “De evacuatie was heel verstandig want Wageningen werd in een paar dagen helemaal in puin geschoten.”
Daarbij waren de Nederlanders ook nog eens bang dat de Duitsers Wageningen als uitvalbasis tegenover de Grebbeberg zouden gebruiken. Hierdoor was er veel artillerievuur aanwezig en werd er ook gericht op de stad geschoten. Het resultaat: een volledig verwoeste stad.
“Wageningen was een van de enige steden die twee keer wederopgebouwd moest worden”, vertelt Brouwer. ‘De situatie van de mensen toen valt te vergelijken met de situatie nu in Turkije.’ De historicus doelt daarmee op de verschrikkelijke ravage die een reeks aan aardbevingen vorige maand veroorzaakte. “De bewoners kwamen terug in een onvoorstelbare puinhoop maar probeerde alles te redden wat nog kon.”
De wederopbouw
Gelijk bij de terugkomst rond 17 mei 1940 begonnen de bewoners van Wageningen al met het opruimen van de verwoestingen. Hierbij kregen ze hulp van Duitse soldaten. Al snel werd ook besloten dat de stad herbouwd moest worden, maar het daadwerkelijke begin van de wederopbouw liet nog een jaar op zich wachten. Hoewel de wederopbouw vanaf april 1941 vlot verliep, werd een klein jaar later al een bouwstop afgekondigd door de Duitsers. De reden: Duitsland had de bouwmaterialen nodig voor hun oorlogseconomie en kon alle materialen goed gebruiken.
Terwijl de wederopbouw stil stond probeerde men het ‘normale’ leven in de bezette stad weer op te pakken. “Het leven ging gewoon door. Er was ergens wel een kantoor van de Duitse troepen, maar als je niks verkeerd deed had je er ook geen last van”, vertelt de historicus die de oorlogstijd zelf als klein kind heeft meegemaakt. “Dit werd naarmate de oorlog vorderde wel anders met de maatregelen tegen de Joodse inwoners.”
Een gefaalde operatie
Terwijl de bezetting in Wageningen voortduurde maakte de geallieerde troepen zich in 1944 op voor een groot offensief om het Europese vasteland te bevrijden en de Duitsers te verslaan. Volgens Brouwer lag met name op dat laatste de nadruk: “Het doel van de geallieerden was de volledige onvoorwaardelijke overwinning op Duitsland, niet de bevrijding van Europa.”
“Door veel mensen wordt ook gezegd dat Market Garden een bevrijdingsoperatie van Nederland was”, zegt Brouwer “Dat is echt flauwekul. Market Garden was niks meer en niks minder dan een operatie om een aantal cruciale bruggen en bruggenhoofden te veroveren op de Veluwe.”
Hoewel Wageningen niet direct betrokken was bij operatie Market Garden werd de stad wel per ongeluk gebombardeerd door een aantal Amerikaanse vliegtuigen. De wijk ‘Sahara’ werd het slachtoffer van een verkeerd geplaatst bombardement op Duitse doelen. Hierbij kwamen 35 inwoners van de stad om het leven.
Opnieuw op de vlucht
De operatie Market Garden mislukte totaal, volgens de oud-docent al op 21 september, vier dagen na het begin van de operatie omdat een aantal cruciale plaatsen niet veroverd werden op de Duitsers. Toch had de operatie wel grote gevolgen: “Na de operatie waren de Duitsers bang dat er Brits offensief zou komen vanuit de Betuwe. Hierdoor trokken de Duitsers zich terug achter de zogenaamde panterlinie.” Deze linie liep van het oosten van Arnhem, langs Wageningen, Amersfoort helemaal tot het IJsselmeer. Voor de bewoners van Arnhem en Wageningen betekende dit op 1 oktober een gedwongen evacuatie. In het geval van de Wageningers was dit de tweede keer in vier jaar tijd.
“Mijn ouders en ik evacueerde vanuit Arnhem via de Veluwe uiteindelijk naar Twente.” Net als veel andere bewoners zocht Brouwer met zijn familie de veiligheid op weg van het front. In tegenstelling tot vier jaar eerder was er bij deze evacuatie niks voorbereid. “Iedereen werd weggestuurd door de Duitsers.” Waar de bewoners van Wageningen vier jaar eerder nog maar zeven dagen weg van huis waren bleven ze in 1944 zeven lange maanden weg.
Hoewel Wageningen in zijn totaliteit ontruimd was zou de stad nog wel een rol spelen bij de capitulatie van de Duitse troepen op 5, nee 4 mei. “Wageningen dacht en prins Bernhard waarschijnlijk ook dat de Duitse capitulatie op 5 mei getekend zou worden, maar dit was een dag eerder op 4 mei al op de Lüneburger Heide gebeurd. Dit betekent dat Nederland bij de bijeenkomst in Hotel de Wereld eigenlijk al ‘bevrijd’ was”, grapt Brouwer. “Wageningen is dus helemaal niet de stad der bevrijding.”