Op 20 maart overleed weerman Piet Paulusma. Op zijn sterfbed gaf hij schaatsminnend Nederland nog een bemoedigende boodschap mee. ‘Over vier jaar zal de ‘Tocht der Tochten’ eindelijk weer plaatsvinden, denken jullie dan aan mij’, aldus de Fries. Maar hoe realistisch is de kans dat er ooit nog een Elfstedentocht komt?
Op 2 januari 1997 klonken de befaamde woorden ‘It giet oan’ voor het laatst. Twee dagen later, op zaterdag 4 januari, won Henk Angenent de laatste Elfstedentocht tot dusver. De gevleugelde uitspraak van Henk Kroes, destijds voorzitter van de Koninklijke Vereniging De Friesche Elf Steden, heeft sindsdien nooit meer de Nederlandse huiskamers mogen bereiken.
‘Hoop doet leven‘
Toen men de hoop eigenlijk al had opgegeven diende zich in februari 2012 ineens weer een strenge winter aan. Tijdens de live-uitzending van De Wereld Draait Door kon ex-schaatser Erben Wennemars zijn tranen nauwelijks bedwingen, toen de voorzitter van Koninklijke Vereniging De Friesche Elf Steden, Wiebe Wieling, geen goed nieuws had. De rayonhoofden waren eensgezind, het was niet verantwoord de wedstrijdrijders en tienduizendend reacreatieve deelnemers over het 200 kilometer lange traject te sturen.
De ‘Fries’ aan het woord
Tussen 1909 en 1997 is er vijftien keer een Elfstedentocht uitgeschreven. ‘In een tijdsbestek van bijna honderd jaar is dit een behoorlijk aantal’, aldus Rob Kloppers. Als havenmeester van de jachthaven van Makkum, nabij Elfstedenplaats Bolsward, en vrijwilliger bij de Koninklijke Vereniging De Friesche Elfsteden staat hij dichtbij de organisatie van een eventuele tocht.
Volgens hem zijn er meer factoren van invloed op het doorgaan van een Elfstedentocht dan alleen een periode van twee weken onafgebroken strenge vorst. ‘Ik zie het zelf aan mijn eigen haven. In periodes van strenge vorst in combinatie met harde wind en sneeuwval kunnen de boten gewoon blijven liggen’. Bij helder weer daalt het kwik nou eenmaal het meest en stimuleert dat de ijsgroei. ‘Sommige booteigenaren zijn hier dan binnen 24 uur om ons te helpen alle boten op tijd uit het water te halen’.
Hoe koud moet het dan zijn?
In onderstaande visualisatie van de jaren dat er een Elfstedentocht was is de minimumtemperatuur en de ijsdikte weergegeven. Opvallend gegeven is dat het niet gezegd is dat de jaren waarin de grootste minimumtemperatuur werd gemeten ook de dikste ijsplaat werd veroorzaakt. In 1912 bijvoorbeeld was op de dag van de Elfstedentocht de dooi al ingetreden, maar was de maximale ijsdikte toch nog 23 centimeter.
Een ander bijzonder fenomeen, zichtbaar in de visualisatie, deed zoch voor tijdens ‘De hel van 1963’. Deze Elfstedentocht dankt zijn ontzagwekkende naam aan de barre omstandigheden en ging de boeken in als de koudste Elfstedentocht ooit. Toch kwam deze tocht qua maximale ijsdikte ‘slechts’ op een derde plek uit. Harde wind, te warme watertemperatuur van de Friese meren en sloten zijn cruciale factoren, die zwaarder wegen dan een graadje meer of minder.
Feit blijft alleen dat over een onafgebroken periode van minstens twee weken de temperatuur in de nacht lager dan -10 graden (strenge vorst) moet zijn voor een Elfstedentocht. Bovendien moet de temperatuur overdag onder het vriespunt blijven en is eigenlijk lichte tot matige vorst wenselijk (-2 tot -6 graden) voor een optimale ijsvloer. Deze omstandigheden worden veroorzaakt door matige oosten- of noordoostenwind die uit Rusland of Scandinavië komt.
Invloed klimaatverandering
De kans op een Elfstedentocht wordt de komende jaren alleen maar kleiner. De uitstoot van CO2 en de verwachte opwarming van de aarde werken zeker niet mee. Onlangs zijn er zelfs recordtemperaturen gemeten op de Noord-en Zuidpool. Op Antartica was de maximimumtemperatuur -17.7 graden Celsius en op de Noordpool werd het -25 graden Celsius. Voor deze gebieden is dat te vergelijken met een hittegolf in de zomer in Europa.
In onderstaand overzicht is zichtbaar hoe de broeikasgas-uitstoot in Nederland is gestegen tussen de jaren 1990 en 2018. Het is onmiskenbaar dat CO2-uitstoot leidt tot een hogere temperatuur en uitschieters naar beneden zeldzamer worden.
Blind vertrouwen op Paulusma en Angenent
In februari 2021 was er gelukkig weer schaatspret als nooit tevoren. Voor heel Nederland was het weekend van 12,13 en 14 februari een ontsnapping aan de corona-realiteit. Maar de klimaatrealiteit is desondanks bikkelhard. Gezien het huidige klimaat is er elk jaar een kans van 8 procent dat het koud genoeg wordt voor een Elfstedentocht, stellen de wetenschappers van Scientias.
Binnen de schaatsmarathonwereld zijn er opvallend veel boeren, die op bijzondere wijze elk jaar hun hoop koesteren. Zij hanteren namelijk het volgende adagium: 'Graven mollen diep hun gang, wees dan voor een strenge winter bang'. Tijdens de Elfstedenkoorts in 2012, toen langzaam de hoop werd opgegeven, bleef Henk Angenent toch optimistisch.
De geschiedenis is geen goede graadmeter
In 1984 werd er gezegd dat de Elfstedentocht tot het verleden behoorde. Een jaar later werd de Tocht der Tochten alsnog verreden, na een intermezzo van 22 jaar. Het is dit jaar alweer een kwarteeuw geleden dat Friesland op zijn kop stond. De eindsprint van Angenent en Hulzebosch ging toen de wereld over. Maar zal de Westlander de laatste winnaar ooit blijven?
Zelf ben ik sinds dit jaar officieel lid van 'De Friesche Elfsteden' en zal ik in 2026 twee kruisjes slaan aan de start in Leeuwarden. Het eerste kruisje voor het bereiken van de finish binnen de gegeven tijdslimiet. Lange Frans zei het al treffend in zijn lied, Het land van, in niet mis te verstane bewoordingen: 'het land waar we elke dag hopen op wat beter weer, die Piet Paulusma geloof ik voor geen meter meer'. Met deze zin in gedachten zal daarom mijn tweede kruis gericht zijn aan Piet en krijg ik hiervoor hopelijk het derde 'kruisje' terug.