Het paleis op de Dam, de Van Nelle fabriek of de Hunebedden zijn allemaal voorbeelden van Rijksmonumenten. Belangrijke gebouwen, gebieden of objecten die door het rijk beschermd worden. Van elke 1000 euro belasting die jij betaald gaat er ongeveer 126 euro naar onderwijs, wetenschap en cultuur. Maar wat krijg je er eigenlijk voor terug?

Rijksmonumenten zijn door de Rijksdienst van Cultureel Erfgoed bestempeld als belangrijk voor hun culturele, wetenschappelijke of esthetische waarde. Het overgrote deel van het Nederlandse erfgoed zijn gebouwen. Daarnaast zijn er nog een hele hoop andere categorieën zoals monumenten, begraafplaatsen en waterbouwkundige werken zoals de Afsluitdijk.

Associate Professor aan Universiteit Leiden Dr. Alexander Geurds verteld dat erfgoed conceptueel lastig is omdat het zo breed is. “Het vormen van een materieel of immaterieel erfgoed geeft mogelijkheden om met de actuele wereld om te gaan maar het kan ook uitsluiten en frictie genereren in datzelfde heden”. Volgens Geurds is erfgoed een archief van het verleden. “Toch blijkt uit onderzoek dat erfgoed veel machtiger is dan het in eerste instantie lijkt”. Erfgoed verteld een verhaal, en dat verhaal kan soms ook (te) pijnlijk zijn.

Registratie van rijksmonumenten begon in 1965 met de eerste 1836 monumenten. De lijst groeide snel met 32.000 geregistreerde rijksmonumenten in 1971. In 1999 zijn er voor het eerst meer dan 50 duizend. Ieder jaar komen er weer meer bij. Tot in 2008 de 63.000 wordt gepasseerd en de lijst stopt met groeien.

De voornaamste reden, vertelt de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, is de wijziging in het aanwijzingsprogramma. “We hoeven niet heel Nederland te beschermen”. Daarnaast zijn er strengere regels gekomen waarbij geldt “afwijzen is afwijzen”. “Als een object is afgewezen, kan daarna niet nog een keer een aanvraag worden ingediend”. De reden is om de kwaliteit van het erfgoed te behouden.

Sinds 2012 is het niet meer verplicht dat het object 50 jaar of ouder is. Met 69.000 nieuwe woningen in 2021 en een verwachting van 77 duizend dit jaar, is het onvermijdelijk om in de toekomst meer erfgoed op de lijst te krijgen. Daarnaast speelt ook de gemeente en de provincie een grote rol. Zij hebben hun eigen monumentenprogramma. In Rotterdam vallen hier bijvoorbeeld de Kubuswoningen onder. Gemeentemonumenten hebben vaak een lokaal belang, terwijl dit voor Rijksmonumenten over “landsbelang” gaat.

Dit landsbelang blijkt lastig uit te drukken in concrete termen. De RCE refereert op meerdere momenten aan ‘de waarderingscriteria’, het leidende document voor nieuwe benoemingen. Deze waarderingscriteria is een twee pagina lang document met 20 keer het woord ‘belang’ en 12 keer ‘bijzonder(e)’. Toch blijft een echte uitleg uit.

In 2022 gaat er in totaal 44 miljard naar onderwijs, cultuur en wetenschap. Erfgoed valt hier onder. Dit geld komt grotendeels uit de zak van de belastingbetaler. Toch is het volgens het Rijk nodig om zo veel geld aan erfgoed uit te geven. Zelfs als dit erfgoed voor frictie in de samenleving kan zorgen. “Door het veelal materiële karakter is het stug en moeilijk aan te passen. Erfgoed moet je ook kunnen afschaffen als het pijn berokkend.”

Een onderzoek van de Rijksdienst van Cultureel Erfgoed laat zien dat Nederlanders Rijksmonumenten waarderen. Toch geeft 89% van de deelnemers aan dat er meer scholing over nodig is, want “erfgoed ga je pas waarderen als je het begrijpt”. Het rapport biedt niet direct oplossingen maar de overheid erkent wel hun rol om het erfgoed zo in te richten dat ‘de belastingbetaler’ er iets aan heeft.