De onafhankelijkheidsverklaringen van de pro-Russische steden Loegansk en Donetsk vormden de directe aanleiding voor Vladimir Poetin om op 24 februari Oekraïne aan te vallen. Maar wat zijn de diepere historische wortels achter Poetins daad? En in hoeverre vereenzelvigt Poetin zich met zijn politieke voorgangers uit het roemruchte Russische verleden? Deze vragen doemen op bij bestudering van dit conflict en verbreden het historisch begrip over deze oorlog.
Rusland erkende op 24 februari de Oekraïense provincies Loegansk en Donetsk officieel als onafhankelijke Volksrepubliek. Hierdoor is er vanuit het oogpunt van het Kremlin politieke legitimiteit ontstaan om de Oekraïense invloed op deze Volksrepublieken te beperken en hen militair te beschermen. Alleen de beslissing van de Russen om Kiev te bombarderen en daarmee een oorlog met geheel Oekraïne te beginnen leek voorheen onwaarschijnlijk.
Desondanks hebben er binnen de Russische geschiedenis wel een aantal belangrijke gebeurtenissen plaatsgevonden, die het besluit van Poetin om een oorlog met geheel Oekraïne te beginnen in bredere historische context kunnen plaatsen. In dit artikel passeren de belangrijkste historische gebeurtenissen de revue in combinatie met aspecten die Poetin aanhaalt om zijn oorlog te rechtvaardigen. Voor het overzicht is in onderstaande tijdlijn visueel gemaakt naar welke historische momenten Poetin teruggrijpt om zijn invasie op Oekraïne te legitimeren.
Ontstaan Rusland
De Rus was de eerste homogene bevolking binnen het huidige Russische grondgebied en vestigde haar hoofdstad in de 9e eeuw in het zuiden van haar gebied op de plaats waar nu Kiev ligt. De bevolking was oorspronkelijk een mengeling van Slaven en Vikingen, maar werd in 972 door toedoen van vorst Sviatoslav bekeerd tot het christendom. Tijdens het bekeren van de etnisch verdeelde bevolking schuwde Sviatoslav geen geweld.
In retroperspectief is dit het eerste moment in de Russische geschiedenis dat geweld werd ingezet om maatschappelijke verandering teweeg te brengen. De volgzaamheid van een groot deel van het Russische volk kwam in 972 voor het eerst tot uiting en keert momenteel terug in de wijze waarop Poetin de bevolking voor zich wint en mobilisieert voor de oorlog door propaganda.
Mongoolse overheersing
Tussen 1240 tot 1480 werd het rijk van Kiev-Roes overheersd door het Mongoolse Rijk. Tijdens het Kanaat van de Gouden Horde, onder aanvoering van Dzjengis Chan, kenden de opkomende deelvorstendommen binnen Kiev-Roes een verplichting om tribuut af te leggen aan hun overheerser. Hier is voor het eerst het idee binnen de Russische geschiedenis ontstaan dat afhankelijkheid als gevolg van overheersing onwenselijk is en ten alle tijde moet worden voorkomen.
Uiteindelijk heeft dit tot het uiteenvallen van Kiev-Roes in drie gescheiden regio’s geleid, maar zijn er wel bindende gemeenschappelijk factoren ontstaan. De Russische naam, de taal en de Russisch-Orthodoxe kerk die het volk van de ‘Roes’ verbonden. Ook deed het principe van het ‘Russische Land’ zijn intrede, een begrip waar Poetin momenteel vaak aan refereert en voor hem politieke legitimiteit creërt om oorlog met Oekraïne te voeren.
Tsarenrijk
In 1147 werd Moskou gesticht en vonden onder het bewind van Grootvorst Ivan I gebiedsuitbreidingen plaats. Het vorstendom groeide gestaag en wist zich in 1480 van het Mongoolse juk te bevrijden. Vanaf nu was het voornaamste doel om het ‘Russische Land’ te verzamelen en één Russisch rijk te stichten.
Uiteindelijk werd Ivan IV de eerste Russische tsaar in 1533 en verenigde hij Rusland vanuit Moskou. Het systeem van landonteigening, lijfeigenschap en diensplicht deed hier zijn intrede, dat vandaag de dag nog doorwerkt in de hiërarchisce onderverdeling van de Russische maatschappij, het belang van de collectieve gemeenschap en de beperkingen van het individu.
Westerse invloeden door Peter de Grote
De regeerperiode van Peter de Grote, tussen 1682 en 1725, viel samen met de West-Europese verlichting, waarin in Rusland werd hervormd. Alleen vond deze modernisering en hervorming plaats onder invloed van dwang, wat tot uiting kwam binnen alle geledingen van de maatschappij.
Peter de Grote wilde van Rusland een Europese grootmacht maken, die zich op militair, economisch en bestuurlijk vlak kon meten met grote Europese landen. Hiervoor bracht hij onder meer een bezoek aan Zaandam in 1667, waar hij scheepsbouwkundige kennis opdeed en daarmee zijn oorlogsvloot kon verbeteren.
De oorlog met Oekraïne kan worden gezien als een logische stap in het proces om van Rusland een nog grotere mogendheid te maken, die ervoor zorgt dat Rusland meer invloed op het wereldtoneel kan uitoefenen, maar tegelijkertijd blijft moderniseren. Hierom is volgens historicus Neil Furgenson de bewondering van Poetin voor de wijze waarop Peter de Grote Rusland moderniseerde te verklaren, omdat hij de ‘Russische cultuur’ wist de behouden en daarmee Rusland als wereldmacht op de kaart zetten.
Communisme onder Lenin en Stalin
In februari 1917 vond de Oktoberrevolutie plaats onder leiding van Vladimir Lenin. De Bolsjewieken vestigde een communistische dictatoriale staat, waarin de arbeiders van bovenaf werden geleid door dwang. Na de Eerste Wereldoorlog heeft Lenin geprobeerd de Sovjet-Unie te herstellen door de Nieuwe Economische Politiek, waarin herstel van de markteconomie voorop stond en het oorlogscommunisme stopte.
Zijn opvolger Jozef Stalin moest het werk van Lenin volbrengen door middel van colllectivisatie van de landbouw, industrialisatie, de vijfjarenplannen en Stalins’ terreur richting tegenstanders. Stalin realiseerde het Sovjet-socialisme, waarin de macht van de Sovjet-Unie werd versterkt, maar het welzijn van de bevolking alleen verdween. De Tweede Wereldoorlog, in Rusland ook wel de Grote Vaderlandse Oorlog genoemd, heeft ervoor gezorgd dat de Sovjet-Unie een wereldmacht werd
Poetin bewondert tot op de dag van vandaag de macht van de Sovjet-Unie en duld net als Lenin en Stalin in zijn beleid geen tegenspraak. Alleen zou Poetin de bevolking nooit op deze wrede manier willen onderdrukken, omdat hij hen nodig heeft in zijn strijd naar het herstellen van Rusland als grootmacht en collectivisatie in de economie van de 21e eeuw geen modern middel meer is.
Politieke erfenis Jeltsin leidt tot reactie Poetin
Volgens Henk Kern, docent Russische geschiedenis aan de universiteit Leiden, is het beleid van Poetin ook sterk beïnvloed door de erfenis van zijn voorganger Boris Jeltsin vanaf 1999. ‘Een aantal onopgeloste kwesties in de verwesterlijking van Rusland onder Jeltsin waren voedingsbodem voor Poetin’s huidge beleid.’
Ten eerste heeft Jeltsin open gelaten of het Russische parlement of de president de hoogste macht in crisissituaties had. Henk Kern onderstreept deze fout van Jeltsin. ‘Poetin maakt van deze verwarring nu gretig gebruik door zichzelf als alleenheerser op te stellen in de oorlog met Oekraïne.
Ten tweede heeft de privatisering en invoering van de markteconomie gezorgd voor het onstaan van de rijke oligarchen. ‘Er moet niet worden onderschat dat deze personen zich in de directe kring van poetin begeven, maar momenteel niet hardop hun afkeer tegen Poetin durven uit te spreken.’
Ten derde speelt de kwestie of Rusland haar invloed op de nieuw ontstane natiestaten na de val van de USSR moest behouden of hen vrij zou laten. ‘Deze kwestie is altijd onderwerp van controverse binnen Rusland geweest en vormt de grootste oorzaak voor het conflict’.
Tot slot bemoeide Jeltsin zich niet met de wereldpolitiek, wat binnen Rusland heeft geleid tot een negatief gevoel van gebrek aan invloed op het wereldtoneel. ‘Hierom heeft Poetin geprobeerd van Rusland een Euraziatische grootmacht te maken, waar het westen rekening mee moet houden.’
Poetin’s historische bril en de Russische cultuur
De geschetste periodes binnen de Russische geschiedenis hebben een gemeenschappelijke Russische cultuur gecreeërd. Toch is in tijden van hervorming en verwesterlijking de ‘Russische cultuur’, gekenmerkt door hierarchie, gebrekkige individuele vrijheid, dwang en collectiviteit het uitgangspunt gebleven. Poetin herkent zichzelf het meest in Peter de grote, maar hij koestert ook diepe verlangens naar de hoogtijdagen van de Sovjet-Unie met haar invloedssferen.