Foto: Vladimir Korsunsky, (CC BY 3.0).
Wat staat Oekraïne te wachten als Rusland het land in handen krijgt? Het antwoord is te vinden op de Krim. In maart 2020 verklaart Josef Borrell Fontelles, Hoge Vertegenwoordiger EU buitenland, dat de Russische Federatie haar eigen mensen naar de Krim brengt om zo opzettelijk de samenstelling van de bevolking te veranderen. De cultuur, het onderwijs, de identiteit en de tradities van de Krim-Tartaarse bevolking zijn verboden.
Ook in de aanval op Oekraïne zal het erfgoed niet gespaard worden. Niet alleen het leven, maar ook de identiteit van de Oekraïense bevolking is in gevaar. Niet ver van de Russische grens ligt de stad Charkov met in het centrum het Vrijheidsplein. De geschiedenis van de naamgeving van dit plein symboliseert de strijd voor vrijheid van de Oekraïense bevolking. Tot 1996 heette de plek het Dzerzjinski-plein naar de oprichter van de bolsjewistische geheime dienst. In 1964 werd er een standbeeld van Lenin geplaatst. De boodschap was duidelijk: Oekraïne maakt deel uit van de Sovjet-Unie. Na de onafhankelijkheid in 1991 kreeg het plein in 1996 zijn huidige naam: het Vrijheidsplein. De boodschap voor Rusland: Oekraïne is onafhankelijk. Deze zelfstandigheid werd verder onderstreept met het neerhalen van het beeld van Lenin in 2014, als respons op de bezetting van de Krim. De reactie van Rusland kwam vorige week, het plein werd getroffen door een bombardement. Wat zijn de volgende stappen die Rusland gaat nemen?
UNESCO schrijft in het rapport “Moedwillige vernietiging van cultureel erfgoed is een oorlogsmisdaad”, dat het verwoesten van erfgoed soms opzettelijk gebeurt, een doel heeft, en een instrument is in oorlogsvoering. Zonder dit verlies gelijk te stellen met verloren mensenlevens, laat het rapport zien dat deze vernietigingen door de geschiedenis heen herhaaldelijk plaatsvinden met als doel de bevolking mentaal te breken.
Oorlog in de Oekraïne
In Oekraïne sneuvelt niet alleen het erfgoed. Begin maart is ook de nationale trots van Oekraïne, de Antonov An-225, het grootste vliegtuig ter wereld verwoest. Het vliegtuig droeg de naam ‘Mriya’, wat droom betekent. In een reactie zegt Dmytro Kuleba, de Oekraïense minister van Buitenslandse Zaken: “Rusland heeft misschien onze Mriya vernietigd. Maar ze zullen nooit onze droom van een sterke, vrije en democratische Europese staat vernietigen.”
De bevolking in Lviv, een stad dichtbij de grens met Polen, probeert op allerlei manieren het cultureel erfgoed te beschermen tegen het nadere oorlogsgeweld. De kunstcollectie in de historische binnenstad is in veiligheid gebracht. Helaas is dit niet gelukt in het historische museum in Ivankiv, een stadje dicht bij Kiev, waar het museum en de collectie volledig in rook opgingen tijdens de Russische invasie. Op de sociale media is veel aandacht voor het menselijke leed, maar daarnaast wordt het belang van de Oekraïense cultuur steeds opnieuw benadrukt. Het zorgt voor een gevoel van samenhorigheid in deze extreem moeilijke tijd.
Erfgoed en politiek
Willem Vogelsang: “Erfgoed verliezen is jammer, maar zeker niet het ergste. Mensenlevens zijn oneindig veel waardevoller dan objecten.”
Ondanks alle verdragen is de bescherming van erfgoed moeilijk en de wederopbouw na een conflict complex. Willem Vogelsang, voormalig coördinator van het Double Degree Programme in Critical Heritage van de Universiteit Leiden, zegt: “Verdragen zijn belangrijk, het is een vorm van beschaving om je eraan te houden, ook al doet de andere partij dit niet. Erfgoed verliezen is jammer, maar zeker niet het ergste. Mensenlevens zijn oneindig veel waardevoller dan objecten. Maar erfgoed wordt politiek gezien wel steeds belangrijker. In oorlogen wordt het vaak bewust beschadigd om zo de geschiedenis en de identiteit van een land uit te wissen. Maar de vernietiging is ook provocatie, als de ene partij waarde hecht aan een object, laat de andere partij zien dat hij de macht heeft het te vernietigen.”
De onderstaande tijdlijn maakt zichtbaar dat na de Tweede Wereldoorlog de zorg voor erfgoed op internationaal niveau zeer serieus genomen is. Afspraken om verwoesting te voorkomen zijn gemaakt. Organisaties om bedreigd erfgoed te redden zijn opgericht. En de vraag om sancties, bij niet naleven, is gesteld. Ondanks dat zijn de berichten vanuit Oekraïne weinig hoopgevend. Het lijkt erop dat de verwoestingen nog maar net begonnen zijn. Hoe lang de oorlog zal duren weet niemand, maar duidelijk is dat als het ooit vrede wordt, veel erfgoed voor altijd verloren zal zijn.