Het lijkt een historische stap: op 17 februari 2022 bood Mark Rutte zijn excuses aan namens de Nederlandse regering voor het gebruikte geweld in Indonesië. Het excuus werd gegeven naar aanleiding van het recent verschenen onderzoek over de gevoerde dekolonisatieoorlog, en moet een einde maken aan onzekerheid over gebeurtenissen tijdens de oorlog. Waarom is er dan kritiek?
Minister-president Mark Rutte heeft donderdag 17 februari zijn excuses aangeboden voor het gebruik van geweld tijdens de dekolonisatieoorlog in Indonesië. Dit excuus vond plaats naar aanleiding van het historische onderzoek ‘Onafhankelijkheid, dekolonisatie, geweld en oorlog in Indonesië, 1945-1950’. Het onderzoek concludeerde dat Nederland excessief structureel geweld heeft gebruikt tijdens de oorlog.
Het is de eerste keer dat de Nederlandse staat verantwoording neemt voor het gepleegde geweld in Indonesië. Er is tijdens de strijd om onafhankelijkheid gebruik gemaakt van extreem geweld, meldt het onderzoeksrapport van het NIOD, het KITLV en de NIMH. Daar zegt Rutte sorry voor. Niet alleen aan de bevolking van Indonesië, maar ook aan de Nederlandse oorlogsveteranen.
Het onderzoek werd uitgevoerd door het Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies (NIOD), het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land-, en Volkenkunde (KITLV) en het Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH).
Trots Nederlands Rijk
Indonesië was sinds 1816 een officiële kolonie van Nederland. De Nederlanders waren er echter al veel langer aanwezig. Er werden sinds de 17e eeuw al oorlogen gevoerd met Spanje, Engeland en Portugal om dit gebied. Deze koloniale oorlogen werden uiteindelijk gewonnen door Nederland, die zo volledige controle kreeg over Indonesië.
Nederland was trots op haar Indonesische kolonie. Dat blijkt uit de vele standbeelden die er zijn voor de koloniale ‘oorlogshelden’, zoals dat van Jan Pieterszoon Coen in Hoorn. Ook op de Gouden Koets staat een ode aan de koloniën.
De dekolonisatieoorlog
Indonesië kondigde haar onafhankelijkheid aan op 17 augustus 1945. Nederland accepteerde dit niet. Er werd met extreem geweld opgetreden tegen deze onafhankelijkheid. Dat leidde tot een dekolonisatieoorlog, waar veel slachtoffers zijn gevallen.
Lange tijd is de schade van deze oorlog voor Indonesië genegeerd. Het kolonialisme, en al zeker de oorlog, werden gezien als een donkere periode in de Nederlandse geschiedenis, waar men collectief liever over zweeg. Dit veranderde toen Joop Hueting, veteraan uit de dekolonisatieoorlog, op televisie vertelde wat er daadwerkelijk was gebeurd tijdens de onafhankelijkheidsstrijd van Indonesië. Zo begon het ‘Indiëdebat‘. Was de dekolonisatie gewelddadig verlopen? Wie was daar verantwoordelijk voor? Moesten de Nederlandse regering en het leger verantwoordelijk gehouden voor het buitensporige geweld?
Jarenlang heeft de Nederlandse overheid haar aandeel in de oorlog genegeerd. Er werd gesproken van excessen. ‘Exces’, volgens de Dikke van Dale een ‘uitspatting’. PvdA-fractievoorzitter Joop den Uyl riep in 1969 op tot een onderzoek naar de oorlogsmisdaden, wat leidde tot de Excessennota. De nota was voor veel slachtoffers van de oorlog een teleurstelling. Er werd gesproken van een paar uit de hand gelopen incidenten, uitgevoerd door een groepje uitzonderlijk slechte militairen. Dat was het, en het geweld werd als incidenteel bestempeld. Jarenlang ging de ontkenning van structureel geweld door. In de tijdlijn hieronder staat een overzicht van hoe deze ontkenning zich heeft ontwikkeld:
Het excuses van koning Willem-Alexander tijdens het staatsbezoek aan Indonesië in 2020, was de eerste keer dat het koningshuis zich verontschuldigde voor de oorlog. Maar de koning noemt het ‘geweldsontsporingen aan Nederlandse zijde’. Er werd nooit gesproken over oorlogsmisdaden. Door toe te geven dat er oorlogsmisdaden zijn gepleegd op Nederlands-Indië, wordt er toegegeven dat Nederland fout zat. En daar zitten consequenties aan.
Het onderzoek: flop of doorbraak?
Het onderzoek ‘Onafhankelijkheid, dekolonisatie, geweld en oorlog in Indonesië’ moest een punt zetten achter de onduidelijkheid, en een overzicht creëren van de gebeurtenissen tijdens de oorlog. En wat blijkt: het geweld is officieel structureel. Er wordt bevestigd dat het Nederlandse leger hard heeft opgetreden om Indonesië te behouden. Op het eerste gezicht lijkt het onderzoek na jaren van ontkenning baanbrekend, waarop Mark Rutte namens de regering zijn excuses aanbiedt.
Al bij het begin van het onderzoek, in 2017, klonken er kritische stemmen. Dat zegt Tristan Mostert, historicus aan Universiteit Leiden. “Er werd onder andere opgemerkt dat het een heel Nederlands onderzoek was, met een beperkte rol voor minderheden in Nederland én de Indonesiërs zelf”, meldt Mostert. “Er zijn genoeg stemmen die vinden dat het onderzoek niet ver genoeg gaat. Die vinden dat we het hele kolonialisme moeten veroordelen. Het onderzoek gaat daar niet ver genoeg voor”.
Dat vindt ook Jeffry Pondaag, voorzitter van het Comité Nederlandse Ereschulden. Hij spande in 2008 de eerste rechtszaak aan tegen de Nederlandse staat over de massamoord in het Indonesische dorp Rawagade. De nabestaanden kregen een schadevergoeding. Met deze gewonnen rechtszaak werd de staat voor het eerst aansprakelijk gesteld voor het koloniale geweld in Indonesië. “Het is een bewuste keuze van Nederland om onze rechtszaken niet te bespreken”, zegt de voorzitter. “Als ze dat doen, moeten ze alles betalen wat ze kapot hebben gemaakt. En dat willen ze niet”.
Ook historicus Marjolein van Pagee vindt het onderzoek en de excuses niet ver genoeg gaan. Het excuus heeft geen waarde, zolang de Nederlandse staat niet erkent dat zij structurele oorlogsmisdaden heeft verzwegen. Zolang er geen schadebetalingen aan de getroffen burgers in Indonesië worden uitgekeerd. Pondaag maakt zich daar hard voor. “Het worden geen oorlogsmisdaden genoemd. Er wordt gezegd: waar oorlog is, is aan beide kanten schuld. Was dit ook zo met de Duitse bezetting?”