De tijd dat een lijsttrekker bij de Tweede Kamerverkiezingen het overgrote deel van de stemmen haalt, lijkt voorbij. Ook bij de afgelopen verkiezingen stemden kiezers massaal op lager geplaatste kandidaten. Drie vrouwen zouden op basis van de kandidatenlijst buiten de boot vallen, maar hebben dankzij voorkeurstemmen toch een Kamerzetel bemachtigd.

Een voorkeurstem is een stem die niet naar de lijsttrekker gaat, maar naar een kandidaat die lager op de lijst geplaatst is. En het uitbrengen van een voorkeurstem, dat deden we dit jaar massaal. Ruim een kwart van de kiesgerechtigden liet de lijsttrekker links liggen.

In de beginjaren van de Nederlandse parlementaire geschiedenis ging nog niet eens 5% van het totale aantal stemmen naar een andere kandidaat dan de lijsttrekker. Dit bleef lange tijd zo, tot de jaren 90. De 21ste eeuw kent sterke uitschieters, met in 2002, 2017 en 2021 een groot aantal kiezers dat een voorkeurstem uitbracht.

In de meeste gevallen wordt de zetelverdeling bepaald aan de hand van de kandidatenlijsten. Stel: een partij haalt vijf zetels. De eerste vijf kandidaten op de lijst bemachtigen dan een zetel, tenzij een kandidaat op plek zes of lager veel stemmen haalt. Voor een kandidaat die tijdens de Tweede Kamerverkiezingen van 2021 in totaal 17.372 stemmen of meer behaalde, is een plekje in de Kamer gegarandeerd. Dit wordt ook wel de voorkeurdrempel genoemd.

Drie kandidaten hebben hun zetel te danken aan de voorkeurdrempel: Lisa Westerveld (GroenLinks), Kauthar Bouchallikht (GroenLinks) en Marieke Koekkoek (Volt). Zij zouden op basis van hun positie op de kandidatenlijst van hun partij geen zetel toebedeeld krijgen. Omdat ze de voorkeurdrempel hebben gehaald, krijgen ze toch een plek in de Kamer. Daarmee hebben ze ieder een kandidaat van zijn of haar plek verstoten.

Karakteristieken van de voorkeurstem
Het aantal voorkeurstemmen verschilt sterk per politieke partij. Voor een deel is dit toe te schrijven aan de populariteit van de lijsttrekker. Een partij met een impopulaire aanvoerder zal relatief veel voorkeurstemmen krijgen. Toch hoeft de lijsttrekker niet per se impopulair te zijn; een groot aantal voorkeurstemmen kan ook betekenen dat de partij veel bekende kandidaten telt.

De lijsttrekkers van partijen als PVV, VVD en D66 wisten het grootste deel van de stemmen op hun partij binnen te slepen. De lijsttrekker van GroenLinks haalde daarentegen niet eens de helft van de stemmen. GroenLinks – de partij van Westerveld en Bouchallikht – heeft van alle partijen de meeste voorkeurstemmen ontvangen. Ook bij CDA en Forum voor Democratie ging meer dan de helft van de stemmen op de partij naar een andere kandidaat dan de lijsttrekker.

Vrouwelijke kandidaten
Een stem op de lijsttrekker is daarmee niet meer vanzelfsprekend. Maar als kiezers niet op de lijsttrekker stemmen, naar wie gaan de stemmen dan? Veruit de meeste stemmen gaan naar vrouwelijke kandidaten. Zo moesten twee mannelijke kandidaten vanwege de populariteit van Westerveld en Koekkoek het veld ruimen. Zij kregen aanmerkelijk minder stemmen dan de twee vrouwen en haalden de voorkeurdrempel niet. Bouchallikht behaalde haar zetel ten koste van een andere vrouw.

Politieke ervaring
Opvallend is dat Westerveld voor de tweede keer een groot aantal voorkeurstemmen binnen heeft gehaald. Ook in 2017 zou ze op basis van de kandidatenlijst geen zetel bemachtigen, maar wist ze met voorkeurstemmen een andere kandidaat van GroenLinks te verdringen.

Bouchallikht en Koekkoek zijn daarentegen nieuw in de politiek. Ook dat is opvallend: het overgrote deel van de 27 kandidaten heeft ervaring binnen de politiek. Veel van hen hebben de afgelopen vier jaar bekendheid kunnen verwerven als Tweede Kamerlid.

Janienke van Geest heeft tijdens de afgelopen verkiezingen bewust op een vrouw gestemd. ”Ik vind representatie binnen de politiek erg belangrijk en op dit moment is de Tweede Kamer geen goede afspiegeling van de samenleving. Vrouwen zijn daar duidelijk in de minderheid. Ik denk dat mannen de wereld nooit vanuit het perspectief van een vrouw kunnen zien. Daarom moeten er meer vrouwen verkozen worden.”

Ook Laura Noordermeer vindt dat er te weinig vrouwen in de Tweede Kamer zijn. ”Daarom ging mijn stem naar een vrouwelijke kandidaat. Initiatieven als Stem op een Vrouw en het liedje over vrouwen in de Tweede Kamer hebben hier zeker aan bijgedragen. Veel mensen denken niet na over de diversiteit in het parlement, terwijl dit wel van belang is. Dergelijke campagnes benadrukken dat belang.”

Laura hecht weinig waarde aan eventuele politieke ervaring. Zij vindt het belangrijker dat de kandidaat haar representeert. Voor Janienke speelde politieke ervaring wel een rol, al was het niet de belangrijkste factor. ”De kandidaat waar ik op heb gestemd, heeft ervaring op kunnen doen binnen de jongerenpartij. Ze is dus wel al bekend met het politieke spelletje. Dat hielp mee in mijn keuze voor haar, maar was niet beslissend.”

Een sterke thuisbasis
Naast geslacht en politieke ervaring speelt de regionale binding een belangrijke rol. De drie kandidaten hebben ieder veel stemmen behaald in hun geboorteplaats. Westerveld, geboren in Aalten, heeft in de Gelderse gemeente bijna de helft van het totale aantal stemmen binnengehaald. Ook in de naastgelegen gemeenten kreeg ze veel voorkeurstemmen.

Hoe belangrijk is de voorkeurstem?
De voorkeurstem geeft kiezers de mogelijkheid een persoonlijke voorkeur uit te spreken. Toch lijkt het bij de voorkeurstem niet primair te gaan om het verkozen krijgen van een kandidaat. In de 21ste eeuw wisten slechts elf kandidaten de lijstvolgorde te doorbreken.

Joop van Holsteyn en Rudy Andeweg concludeerden in 2012 dat veruit de meeste voorkeurstemmen behaald worden door kandidaten die al hoog op de lijst staan. Voor deze kandidaten zijn de voorkeurstemmen niet van belang, omdat ze op basis van hun positie op de lijst al een zetel toebedeeld zouden krijgen.

Een ander kiesstelsel
Mogelijk wordt de voorkeurstem in de toekomst belangrijker voor de zetelverdeling. De Staatscommissie Parlementair Stelsel bracht in 2018 een rapport uit, waarin een herziening van het kiesstelsel werd bepleit. Het nieuwe kiesstelsel moet het de kiezer mogelijk maken een stem uit te brengen op de partij als geheel; op dit moment is dat niet mogelijk. Door de herziening kan onderscheid worden gemaakt tussen een stem voor de partij en een stem voor de kandidaat. De voorkeurstem krijgt hiermee meer gewicht, zo betoogde de commissie.

Harmen Binnema, docent aan de Universiteit Utrecht en voormalig Eerste Kamerlid, vindt een dergelijke wijziging van het kiesstelsel te arbitrair. ”Met deze wijziging wordt de nadruk gelegd op het persoonlijke mandaat dat een kandidaat krijgt middels voorkeurstemmen. Het blijft alleen onduidelijk wanneer iemand een persoonlijk mandaat verdient. Bij iemand als Pieter Omtzigt, die in zijn eentje vijf zetels haalt, is het mandaat duidelijk. Maar wat is het verschil tussen 15.000 en 20.000 stemmen?”

Vooralsnog zijn Westerveld, Bouchallikht en Koekkoek een uitzondering. Zij wisten de lijstvolgorde te doorbreken en zijn daarom de komende vier jaar in de Kamer te vinden.