Het aantal asielaanvragen in Nederland is 2020 ten opzichte van 2019 met wel veertig procent gedaald. Dat is te zien in cijfers van het CBS. Hoe komt deze daling en waar zijn de vluchtelingen die niet in Nederland terecht zijn gekomen nu?

De asielstroom daalde al een aantal jaren licht, maar de daling van vorig jaar is uitzonderlijk. Volgens Evita Bloemheuvel van VluchtelingenWerk Nederland is dat voornamelijk te verklaren door corona. ‘Reizen naar Nederland is in 2020 een stuk moeilijker geworden. Grenzen in andere landen worden bijvoorbeeld strenger gecontroleerd dan eerst.’ Dit bevestigt ook de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND). Ook zij zeggen dat de grootste oorzaak van de daling de beperkte reismogelijkheden in Europa zijn.

Deze daling betekent volgens Bloemheuvel niet dat er ook veel minder mensen op de vlucht zijn geslagen. Zij denkt dat er eerder sprake is van ophoping in grensgebieden. ‘Er zijn niet opeens veel minder vluchtelingen, ze zijn alleen nu niet in Nederland. In Griekenland zijn de aantallen bijvoorbeeld wel opgelopen.’ Vluchtelingen hadden vorig jaar vaak niet de mogelijkheid door te reizen naar andere landen in Europa. Veel landen beperkten de reismogelijkheden, of deden zelfs hun grenzen op slot. Die gesloten grenzen maakten het volgens de IND ook moeilijker voor sommige potentiële asielaanvragers om hun eigen land te verlaten, waardoor ze vertraging opliepen in hun reis.

Onvoorspelbare onderneming

Mensen die wel in Nederland terecht zijn gekomen, hebben waarschijnlijk langer over hun reis gedaan, zo denkt Bloemheuvel. ‘Maar,’ zo benadrukt ze, ‘dit is niet met zekerheid te zeggen. Vluchtelingen kunnen niet zomaar hun vlucht met die van anderen vergelijken. Voor hen is hun reis de enige ervaring die ze hebben.’ Daarnaast zijn veel vluchtelingen afhankelijk van mensensmokkellaars, die sowieso al regelmatig hun routes veranderen op basis van nieuwe omstandigheden, zoals strengere controle bij een bepaalde grens. ‘Corona heeft invloed op de routes van mensensmokkelaars, maar andere factoren ook. Als een route niet meer beschikbaar is, zoeken de smokkelaars een nieuwe, ongeacht de reden waarom een route uitgesloten is.’

Vluchten is dan ook altijd een onvoorspelbare onderneming, wat de omstandigheden ook zijn. ‘Mensen kijken gewoon wat er onderweg gebeurt,’ zegt Bloemheuvel. ‘Ze kiezen niet van tevoren een land uit. Ze bepalen onderweg welke vluchtroute zij afleggen en in welk land zij het recht op bescherming kunnen aanvragen.’ De coronacrisis heeft de reis van veel vluchtelingen dus zeker beïnvloed, maar de reizen van deze mensen zijn niet minder onvoorspelbaar dan eerst.

Moeizame gezinshereniging

Corona heeft wel meer onzekerheid geschept in het proces van gezinshereniging. Dit proces heeft door de coronapandemie veel vertraging opgelopen. Het aantal gezinsherenigingen was al een aantal jaar aan het dalen, dus in de cijfers valt deze ontwikkeling niet zo op. ‘Gezinsvereniging gebeurt met het vliegtuig en veel vluchten waren vorig jaar niet beschikbaar,’ aldus Bloemheuvel. Daarnaast moeten familieleden van asielzoekers die naar Nederland willen komen, langs de ambassade in hun eigen land om een mvv-sticker te halen. Deze sticker is nodig voor hun reis naar Nederland, maar die zij konden niet altijd ophalen, omdat ambassades gesloten waren vanwege een lockdown.

Ook moeten de meeste nareizigers in een ander land hun mvv-sticker halen, omdat in hun eigen land geen Nederlandse ambassade aanwezig is. Syriërs moeten bijvoorbeeld naar Beiroet in Libanon, waar de ambassade maanden gesloten is geweest door de pandemie en de explosie die daar vorig jaar plaatsvond. Voor veel mensen was maanden in Beiroet verblijven te duur, waardoor zij weer terug naar Syrië moesten om later een nieuwe poging te wagen, wat naast de onstabiele politieke situatie in beiden landen nu ook nog bemoeilijkt werd door de pandemie.

Vertraagde uitspraken

In de behandeling van asielaanvragen in Nederland waren de gevolgen van de coronacrisis ook te merken. De Staatssecretaris van Justitie en Veiligheid, Ankie Broekers-Knol, schreef op 9 juni 2020 in een brief aan de Tweede Kamer dat het asielaanvraagproces van de IND stillag van maart tot eind april. Hierna werd die weer opgestart, maar de maatregelen van het RIVM beperkten de mogelijkheden. De IND begon daarom met het digitaal horen van vreemdelingen die een asielaanvraag hadden gedaan. Ook VluchtelingenWerk digitaliseerde een groot deel van hun werkzaamheden. Hun vaste kamers in asielzoekerscentra werden vervangen door afspraken via videochat.

Door de tijdelijke stilstand van de asielprocedure, hebben de werkzaamheden die daar mee te maken hebben vertraging opgelopen. Dat terwijl wachttijden voor een uitspraak al lang waren. ‘De wachttijden zijn zo opgelopen dat sommige mensen wel twee jaar moeten wachten op hun uitspraak,’ zo zegt Bloemheuvel. Deze lange wachttijden waren er al voor de pandemie, maar de coronacrisis heeft niet geholpen om die wachttijden te verkorten. Tegelijkertijd heeft een taskforce die opgericht was om de IND bij te staan versneld op 15.300 achterstallige zaken te beslissen, ondanks corona hierin een uiterste inspanning geleverd. Op 31 december 2020 waren van dit genoemde aantal 8200 zaken beslist.

Geluk bij ongeluk

Dankzij de afname is het wel zo dat de COA (Centraal Orgaan opvang Asielzoekers) niet in de knel is gekomen met plekken regelen voor nieuwe vluchtelingen. ‘De asielzoekerscentra zitten door de lange wachttijden zo ongeveer vol,’ zegt Bloemheuvel. ‘Als er meer asielzoekers naar Nederland waren gekomen dan nu, zouden we weer ruimte hebben moeten zoeken in bijvoorbeeld sporthallen, of we hadden mensen moeten weigeren.’ Als de coronapandemie niet was ontstaan, zouden de wachttijden en beperkt aantal plekken dus een nog groter probleem zijn geweest. ‘De daling is voor de COA eigenlijk een geluk bij ongeluk. Processen lopen door de daling niet nog langer uit dan ze nu al doen. Ze zijn er door de pandemie eigenlijk net mee weggekomen.’

Intussen is de asielaanvraagprocedure alweer op gang aan het komen. Het is weer mogelijk om een fysieke afspraak bij de IND te maken en ook VluchtelingenWerk kan weer wat van hun werkzaamheden fysiek uitvoeren. Ook het aantal asielaanvragen lijkt weer wat te stijgen. Toch zijn de aantallen nog aanzienlijk lager dan begin vorig jaar, voor de pandemie. In januari 2021 zijn er 925 eerste asielaanvragen gedaan, terwijl dat er in januari 2020 nog 1955 waren. Of het aantal asielzoekers nu gaat stijgen ten opzichte van voorgaande jaren, is volgens het IND niet te zeggen, hoewel ze denken dat het zeker zal afhangen van hoe lang de pandemie nog aanhoudt. Bloemheuvel bevestigt dat: ‘Het is moeilijk te zeggen of het aantal asielzoekers nu meer gaat stijgen. Er zit wat meer beweging in dan eerst, maar waarschijnlijk duurt het nog even voor we weer op het oude niveau zitten.’