Rotterdam had een hoofdrol in het koloniale en slavernijverleden van Nederland. Dit duister verleden is in de Gouden Eeuw (17e eeuw) een essentiële ontwikkelingsfactor geweest van de wereldhaven. Tot op de dag van vandaag zijn door de gehele stad sporen verworven die hieraan herinneren.

Aan de Lloydkade in Rotterdam staan vier mensfiguren in ritmische poses op de contouren vormen van een schip. De mensfiguren beelden slaafgemaakten uit, dansend naar hun vrijheid. Zo is de eerste slaafgemaakte nog volledig geketend aan zijn enkels, terwijl de laatste slaafgemaakte is losgebroken. Het kunstwerk herinnert eraan dat deze kade vierhonderd jaar geleden een belangrijke rol speelde in de Rotterdamse slavenhandel. Niet alleen de Lloydkade, maar de gehele havenstad bevat sporen van het Nederlandse koloniale en slavernijverleden. Rotterdam had immers een hoofdrol in deze gruwelijke historie.

De Gouden Eeuw

Vraag een Rotterdammer wat de Gouden Eeuw is. Diegene zal ongetwijfeld in geuren en kleuren vertellen over de groeiende handel met Azië, de schilderkunsten van Rembrandt en de uitvinding van de microscoop. Nederland bloeide op het gebied van handel, kunst, wetenschap en overzeese macht. Intussen had hij zijn rijk uitgebreid met landen die bruisten van vruchtbare gronden en rijkdommen. Waardevolle producten en specerijen zoals tabak, suiker, goud en katoen lagen voor het grijpen. Kortom: de Gouden Eeuw was een periode van ongelofelijke welvaart voor Nederland. Maar hoeveel Rotterdammers associëren deze periode met de gruwelijke kolonisaties en slavernij? Terwijl deze in werkelijkheid de drijvende krachten waren achter de roemrijke Gouden Eeuw.

VOC en WIC

In de woonwijk van Historisch Delfshaven is een van de oudste gebouwen van Rotterdam gevestigd. Op de vierhonderd jaar oude gevel blinkt in sierlijke letters het monogram ‘VOC’ uit. Het gebouw was destijds een magazijn van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC): een grote motor achter de Gouden Eeuw. Rotterdamse ex-pensionaris Johan van Oldenbarnevelt richtte de compagnie op om handel te drijven met Azië. De VOC kreeg het Nederlandse monopolie op de handel met Azië in handen en werd enorm machtig. Aanvankelijk handelde zij vredig met de lokale bevolking. Maar gaandeweg veroverde zij de Aziatische gebieden, waaronder Indonesië, met geweld. Daarnaast hield de VOC zich kleinschalig bezig met slavenhandel.

De West-Indische Compagnie (WIC) was ook een cruciale motor achter de Gouden Eeuw. Zij was groot actief deelnemer in kolonisaties, kaapvaart en slavenhandel langs de Atlantische Oceaan. Zo bemachtigde de WIC landen zoals Suriname en Curaçao. Intussen kreeg zij het Nederlandse monopolie op de slavenhandel die zij toepaste in een driehoekshandel. Hierbij vervoerde de WIC handelsproducten zoals vuurwapens, naar Afrika. Daar werden de vuurwapens verruild voor slaafgemaakten. De compagnie voer de slaafgemaakten naar de koloniën, en verkocht deze tegen katoen en andere plantageproducten. Uiteindelijk werden de producten verhandeld in Europa, waar de driehoekshandel opnieuw begon. Veel Rotterdamse machthebbers waren actief binnen de compagnieën. Deze vergaarden immers een groot kapitaal van de stad. Talrijk slavenschepen vertrokken uit, of arriveerden in Rotterdam. En de Rotterdamse handel, scheepsvaart en scheepswerven bloeiden.

Coopstad & Rochussen

In het Lloydkwartier bevindt zich nu het stalen monument van de dansende slaafgemaakten. Vanuit deze plek begon de Rotterdamse firma Coopstad & Rochussen (C&R) vierhonderd jaar geleden aan haar driehoekshandel. Nadat de WIC het Nederlands alleenrecht op de slavenhandel verloor, werd C&R de tweede grootste slavenhandelmaatschappij van Nederland. De archieven van C&R zijn daarom onmisbaar geweest voor de reconstructie van het Nederlandse slavernijverleden. C&R gaf ook het ‘gewone volk’ de kans om aandeel te nemen in de slavernij. Zij bood deze Rotterdammers namelijk plantagehypotheken aan.

Koloniale Rotterdammers

Tegenwoordig ontvangen succesvolle Rotterdamse ondernemers een Van der Veekenpenning van de gemeente. De heer Johan van der Veeken was in de Gouden Eeuw de rijkste koopman van Rotterdam. Goeddeels van het kapitaal van Van der Veeken kwam direct uit de slavernij. Hij bezat vele slavenschepen en handelde in plantageproducten. Talloos Rotterdamse elite en machthebbers investeerden in de slavernij, zo ook het stadsbestuur. Daarnaast haalden Rotterdamse bedrijven (die soms nog bestaan) winst uit hun rol in de slavernij en het kolonialisme. Denk maar aan ABN AMRO en het voormalig Rotterdamsche Lloyd.

• 

Aan de blaak waar nu de Kamer van Koophandel staat, bevond zich vroeger de Evangelische Lutherse Kerk. Het regelmatige onderhoud van het kerkorgel werd gefinancierd door aandelen in plantages en slavenschepen. Rotterdamse non-profitorganisaties namen op deze manier indirect deel aan het kolonialisme. Verder kochten ‘gewone’ Rotterdamse burgers met weinig geld obligaties van plantages. En kleine en grote Rotterdamse handelaars werden onmisbaar in de driehoekshandel. Rotterdammers die totaal niet deelnamen aan de slavernij, werden wel constant geconfronteerd ermee. Alledaagse loterijbriefjes werden bijvoorbeeld verkocht met daarop een gemartelde slaafgemaakte afgebeeld.

Antislavernij

Tegenwoordig is het Schouwburgplein een bruisende Rotterdamse hotspot vol cafeetjes en theaters. Op diezelfde plek werden vroeger antislavernij toneelstukken opgevoerd en gedichten voorgedragen. In 1840 begon de antislavernijbeweging in Nederland. Activisten zamelden geld in om slaafgemaakten vrij te kopen en antislavernijverenigingen te starten. Rotterdamse elite vrouwen ‘The Rotterdam Ladies Antislavery Committee’ stuurden de eerste antislavernij petitie op naar de koning. De petitie was ondertekend door 129 vrouwen van verschillende levensovertuigingen. Het was indertijd erg bijzonder dat vrouwen, met diverse achtergronden, gezamenlijk de slavernij bestreden.

“Het systema zelve der slavernij is der verspreiding des Christendoms vijandig. Als vrouwen zouden wij bij Uwe Majesteit inzonderheid ten gunste der slavinnen willen pleiten, want op haar drukt de slavernij dubbeld zwaar.”

Woorden afkomstig uit de antislavernij petitie van: ‘The Rotterdam Ladies Antislavery Committee’.

Anno 2021

Rotterdam is mede dankzij het koloniale en slavernijverleden vandaag een van de grootste havens ter wereld. De geschiedenis van de wereldstad en die van de koloniën zijn samengesmolten tot één multiculturele geschiedenis. Veel fysiek bewijs is verwoest tijdens de Tweede Wereldoorlog, maar de sporen zijn verworven door de hele stad. Musea, zoals Boijmans van Beuningen, staan vol kunst en collecties weggenomen uit de koloniën. Bekende Rotterdamse namen krijgen opeens een andere betekenis: Witte de With, Van Nelle en Van Oldenbarnevelt. Dat waren mensen aan wie nu straatnamen en standbeelden zijn gewijd. Zij hadden grote reputaties binnen het kolonialisme en de slavernij.

• 

Aan de Lloydkade vindt nu jaarlijks op 1 juli het festival Keti Koti Rotterdam plaats. ‘Keti Koti’ ofwel ‘gebroken ketenen’ is de viering van de afschaffing van de slavernij. Op verschillende manieren staat Rotterdam stil bij zijn hartverscheurende verleden. De reden waarom zoveel Surinamers, Antillianen en Indonesiërs momenteel in Rotterdam wonen. Inwoners van gekoloniseerde gebieden ontvluchtten immers (nog steeds) de politieke en economische gevolgen van het kolonialisme. Anno 2021 hebben daarom één op de acht Rotterdammers voorouders die slachtoffers waren van het koloniale verleden.

Tijdlijn

Wil jij meer weten over Rotterdam in het kolonialisme? Bekijk dan deze drie boeken:

• Het koloniale en slavernijverleden van Rotterdam (Gert Oostindie)
• Rotterdam in slavernij (Alex van Stipriaan)
• Rotterdam, een postkoloniale stad in beweging (Francio Guadeloupe, Paul van de Laar, Liane van der Linden)