Lange tijd had Polen één van de meest progressieve en liberale abortuswetgevingen in de hele wereld. Maar nu lobbyisten doorduwen en de protesten hun kracht verloren hebben, is Polen weer terug in 1932.

Polen heeft sinds 27 januari een nieuwe, nog strengere abortuswet. Abortus is alleen toegestaan als de moeder in levensgevaar is of als de zwangerschap het gevolg is van verkrachting of incest. Voor deze dag was abortus ook toegestaan als de foetus ernstige afwijkingen vertoonde – de reden voor 96 procent van de abortussen in Polen in 2019. Met de nieuwe aangescherpte wetgeving keert Polen terug naar het jaar 1932. Een enorme sprong terug in de tijd door lobbyisten die de protesten overstemmen.

In 1932 mochten artsen ook alleen een abortus uitvoeren als er sprake was van levensgevaar voor de moeder of seksueel geweld. Eén groot verschil: de wetgeving was toen juist enorm vooruitstrevend. Polen was het tweede land in de wereld waar abortus legaal werd. In de jaren vijftig werd de wetgeving verder versoepelt en in 1959 hoefde een vrouw enkel nog een formulier in te vullen om de procedure te ondergaan. Maar zodra het communisme in 1989 valt, laait het debat rondom de liberale abortuswetgeving op.

Meer en meer macht

Volgens Christie Miedema, historicus en activist, speelt de groeiende invloed van de katholieke kerk hierin een grote rol. “De kerk is altijd al onderdeel van de Poolse identiteit, maar verzette zich ook tegen het communisme in die tijd.” Dit verzet zorgt ervoor dat de Polen de kerk nog meer steunen dan daarvoor. Hierdoor krijgt de katholieke kerk meer invloed krijgt op de Poolse politiek. En één van de katholieke agendapunten is een verbod op abortus.

Maar dit lukt niet. In 1993 komt er een compromis: abortus is alleen toegestaan bij levensgevaar voor de moeder, seksueel misbruik of als de foetus ernstige afwijkingen heeft. Deze wet houdt het 17 jaar vol, namelijk tot afgelopen oktober. Dan oordeelt het constitutioneel hof van Polen dat deze wet in strijd is met de grondwet. Volgens het hof heeft een foetus dezelfde rechten als ieder mens, wat betekent dat de abortus van een foetus met ernstige afwijkingen in strijd is met de grondwet. Deze uitspraak is de basis voor de nieuwe wet die sinds 27 januari van kracht is.

Deze nieuwe wetgeving is in lijn met de conservatieve koers van grootste partij van Polen Praw i Sprawiedliwość (PiS), vertaald Recht en Rechtvaardigheid. Deze partij regeert sinds 2015 en probeert sindsdien meer en meer macht in handen te krijgen. De PiS domineert televisiezenders, vervangt rechters en treedt hard op tegen demonstraties.

Bulldozeren

Ook vrouwenrechten staan in toenemende mate onder druk. Zo werd in 2015, 2016 en 2018 ook al voorgesteld om abortus verder aan banden te leggen. Die jaren veranderde er niets. Nu wel. Miedema schrijft deze verandering toe aan het politieke klimaat van Polen en de grote invloed van lobbyisten: “Je hebt specifieke groepen – zoals de kerk dus – die gewoon doorgaan en er gewoon doorheen bulldozeren. En nu hebben die gewonnen.”

“Uiteindelijk is de PiS de speelbal geweest van lobbyisten.”

– Christie Miedema

Volgens Iwona Guść, cultuurhistoricus van Poolse komaf, is de kerk niet de enige speler die de wetgeving beïnvloedt. “De anti-abortusbeweging oefent druk uit en heeft connecties over de hele wereld. Ze heeft financiële middelen om posters op te hangen, om met wagentjes met afschrikkende beelden door steden te rijden. Ook zitten er aanhangers van de anti-abortusbeweging in het parlement en parlementscommissies.”

Miedema ziet de PiS dan ook niet als enige verantwoordelijke voor deze nieuwe wetgeving. “De PiS wil iedereen aan haar kant houden – de kerk, de conservatieve stem, de meer gematigde kiezer. Daarom heeft ze de beslissing over de abortuswet naar het constitutioneel hof gebonjourd. Met het idee: als wij de beslissing niet nemen, dan krijgen wij de schuld niet. Maar zo werkt het niet. Uiteindelijk is de partij de speelbal geweest van de lobbyisten.”

Fundamenteel verschil

En het lukt de PiS inderdaad niet om iedereen te vriend te houden. Een groot deel van de bevolking – zo’n 70 procent – is het niet eens met de nieuwe wetgeving. Er breken protesten uit, zowel in oktober als januari. Veel jongeren wonen die protesten bij. Zuza Sobecka, een Poolse student aan de universiteit Leiden maar door de coronacrisis terug in Warsaw, is één van die jongeren “We moeten opstaan voor onze rechten, dus ik ben met mijn vrienden de straat opgegaan.”

Die protesten hebben alleen niet het gewenste effect. Een contrast met voorgaande jaren. Tot nu toe zorgden massa’s op straat ervoor dat voorstellen in de abortuskwestie werden afgewezen. Het jaar 2016 is hier het perfecte voorbeeld van: een voorstel voor verbod op abortus leidt tot de grootste protesten sinds de val van het communisme. En het werkt. De PiS schrikt en het wetsvoorstel wordt tegengehouden.

Maar er is een fundamentele verschil tussen nu en 2016. In 2016 waren de protesten tegen een beslissing van de overheid. Nu zijn ze tegen een beslissing van het constitutioneel hof. Guść : “Er is nu iets veranderd in de grondwet: een foetus heeft mensenrechten.” Wat dit nog kan omdraaien, weet ze niet. “Misschien een nieuwe regering?”

Zuza is negatiever. “Pas wanneer de oude, conservatieve generatie er helemaal niet meer is, kunnen we dit systeem veranderen. Het kan nu dat we wakker worden en abortus ook niet meer toegestaan is bij verkrachting. Op dit moment moeten we zorgen dat we onze rechten weten, op de hoogte blijven van de politiek en informatie verspreiden. Dat is het enige wat we kunnen doen.”