Na de coronavaccins wil de Europese Commissie nu dat EU-landen gaan samenwerken om zo snel mogelijk nieuwe geneesmiddelen tegen het coronavirus op de markt te brengen. Dit jaar moeten er al vijf nieuwe geneesmiddelen tegen corona verschijnen. Een geneesmiddel komt echter niet zomaar uit de lucht vallen. De ontwikkeling van een geneesmiddel kan namelijk – net als dat van een vaccin – jaren in beslag nemen. Van een paracetamolletje dat je slikt tegen de hoofdpijn tot het bekende blauwe Viagra-pilletje: elk geneesmiddel legt een lange weg af voordat er patiënten mee behandeld kunnen worden.

De ontwikkeling van een geneesmiddel van het prille begin in het lab tot het op de markt verschijnt kan met gemak tien tot vijftien jaar in beslag nemen. Allereerst moet over de ziekte waarvoor een geneesmiddel wordt ontwikkeld genoeg kennis beschikbaar zijn. Deze kennis is meestal afkomstig van jaren van onderzoek dat al naar de ziekte is gedaan. Vervolgens moet een stof worden gevonden die een positief effect heeft op dit ziektebeeld. Deze stof moet uitgebreid getest worden op gevaarlijke bijwerkingen – op dieren, maar uiteindelijk ook op mensen. Soms blijkt pas na jaren van onderzoek dat het geneesmiddel toch niet veilig genoeg is.

Preklinisch

‘Geneesmiddelontwikkeling begint preklinisch, dat wil zeggen: in een reageerbuisje en met een goed idee’, vertelt Jeroen van Smeden, education director bij het Centre for Human Drug Research (CHDR), een Leids instituut gespecialiseerd in klinisch geneesmiddelonderzoek. ‘In deze periode van de ontwikkeling vinden een heleboel verschillende tests plaats, met heel veel verschillende stoffen. Dit heeft allemaal één doel: het vinden van een zogenaamde lead.’ De lead waar Van Smeden het over heeft is het molecuul dat de basis vormt voor het uiteindelijke geneesmiddel. Zo’n leadmolecuul wordt geoptimaliseerd tot het de ideale chemische en fysische eigenschappen heeft om als geneesmiddel te worden gebruikt.

Het geneesmiddel is nu nog niet klaar om voor het eerst op mensen getest te worden. Daarvoor is eerst meer duidelijkheid nodig over de veiligheid en mogelijke bijwerkingen. Geneesmiddelen worden daarom altijd eerst getest in dieren. Dit onderzoek kan met gemak drie jaar duren. Als blijkt dat een geneesmiddel al bij een lage dosis heftige bijwerkingen heeft, wordt de ontwikkeling van het middel gestaakt. Als het middel wel veilig is kan worden over gegaan op de volgende stap van de geneesmiddelontwikkeling: de klinische trials.

Klinische trials

‘Tijdens de klinische trials testen we de nieuwe geneesmiddelen voor het eerst in mensen.’ Van Smeden is tijdens zijn werk voor het CHDR zelf ook bij klinische trials betrokken. ‘Ze zijn onderverdeeld in drie fases. De duur van de fases kan sterk variëren. Samen nemen ze zo’n zes jaar in beslag.  Tijdens de eerste fase van de klinische trials testen we het geneesmiddel in een kleine groep gezonde mensen. We bepalen daarbij de dosis van het geneesmiddel en bekijken daarnaast wat het menselijk lichaam met het geneesmiddel doet en wat voor effect het geneesmiddel op het lichaam heeft. Dit duurt ongeveer een jaar.’

In de tweede fase van de klinische trials wordt er getest in een kleine groep patiënten die de ziekte hebben waartegen het geneesmiddel is bedoeld. ‘Tijdens deze fase probeer je opnieuw een optimale dosis/bijwerkingen verhouding te behalen. Dat wil zeggen: een zo hoog mogelijke dosis waarbij nog geen bijwerkingen optreden. Ook is dit de fase waarin voor het eerst wordt onderzocht of het geneesmiddel effectief is voor de behandeling van de betreffende ziekte. Deze fase duurt meestal langer dan fase één: zo’n twee jaar’, legt Van Smeden uit.

Tijdens de derde fase van de klinische trials wordt het geneesmiddel op grote schaal toegepast. Dit is ook meteen de langste fase van de klinische trials: het neemt zo’n drie jaar in beslag. Van Smeden: ‘Het geneesmiddel wordt in deze fase in een grote groep patiënten getest, verspreid over een groot aantal ziekenhuizen. Er wordt daarbij echt gekeken naar de effectiviteit in een groot aantal mensen.’ Op die manier kom je er achter of de behandeling niet enkel in een kleine groep mensen werkt en of het onderzoek dus te vertalen valt naar de hele populatie.

Volgens Van Smeden is het overigens geen gegeven dat een geneesmiddel alle klinische trials doorloopt. ‘Negen van de tien nieuwe geneesmiddelen bereikt de markt niet. Tijdens de klinische trials blijkt vaak dat ze te ernstige bijwerkingen hebben of dat ze helemaal geen effect hebben. Ook kan het zijn dat ze wel effect hebben, maar dat ze minder effectief zijn dan bestaande behandelingen. In dat geval heeft het geen zin om het geneesmiddel verder te ontwikkelen.’

De markt op

Geneesmiddelen die het wel tot het eind van de klinische trials schoppen zijn klaar om geregistreerd te worden en op de markt te komen. In Europa wordt deze registratie gedaan door de European Medicines Agency (EMA) en in de Verenigde Staten door U.S. Food and Drug Administration (FDA). Van Smeden: ‘In Europa registreren we nieuwe geneesmiddelen op Europees niveau. Als de EMA een geneesmiddel registreert kunnen de EU-landen vervolgens zelf besluiten of zij dat ook willen, zonder dat daarvoor weer opnieuw onderzoek moet worden gedaan.’

Nu het nieuwe geneesmiddel is geregistreerd en op de markt is verschenen kunnen dokters het geneesmiddel aan hun patiënten voorschrijven. Daarmee is de ontwikkeling nog steeds niet afgelopen.  Deze periode wordt ook wel de vierde (klinische) fase genoemd. Het geneesmiddel wordt jarenlang gemonitord. Dokters en patiënten kunnen zelf een melding maken van voorheen onbekende bijwerkingen. Zo worden op den duur ook bijwerkingen ontdekt die alleen bij langdurig gebruik van het middel voorkomen. In de toekomst kan het geneesmiddel dan nog door de farmaceut verbeterd worden.

De ontwikkeling van een geneesmiddel is dus een ontzettend lang proces. Pas na jaren van onderzoek in mensen en dieren wordt een geneesmiddel goedgekeurd en verschijnt het op de markt. Zelfs dan is de ontwikkeling van het middel nog niet klaar: er is namelijk altijd nog ruimte voor verbetering. Maar deze lange weg van geneesmiddelontwikkeling dient wel een hoger doel: het zo effectief mogelijk behandelen van ziekten en het waarborgen van de veiligheid van de patiënten die de geneesmiddelen nodig hebben.