In 1977 wordt in het noorden van Oekraïne de Vladimir Ilych Lenin kerncentrale in werking gesteld. Ondanks dat deze Oekraïne gaat voorzien in 10% van zijn elektriciteit zijn de centrale en het nabijgelegen Tsjernobyl geen plekken van betekenis. Een enkele nacht zou hier verandering in brengen. Enkele jaren later doet de naam Tsjernobyl de Sovjet-Unie trillen op haar grondvesten.

Het is een overwegend normale ochtend in het Oekraïense Pripjat. Mannen nemen de Lada naar hun werk. Vrouwen brengen hun kinderen naar school. Ergens wordt een bruiloft gehouden. De meeste mensen verkeren klaarblijkelijk in goede gezondheid. Een enkeling daarentegen proeft metaal in de lucht. Een ander heeft last van hoestbuien of misselijkheid. Het is 27 april 1986, in april 35 jaar geleden. Die nacht is Pripjat opgeschrikt door een brand in de Vladimir Ilyich Lenin kerncentrale, bron van veel werkgelegenheid in Pripjat en het nabijgelegen Tsjernobyl. De brandweermannen zijn kort daarna uitgerukt. Velen zullen nooit thuiskomen.

Dit ervaart ook Lydmilla Ignatenko, recent getrouwd met brandweerman Vasili en zwanger van zijn kind. In het boek Voices From Chernobyl van Svetlana Alexievich vertelt ze haar verhaal op een manier die onder de huid kruipt en daar niet meer weg wil. ‘Er is brand bij de kerncentrale’, zegt Vasili haar voor zich naar de kazerne te spoeden. ‘Ga weer slapen, ik ben snel terug.’ Die ochtend haast Lydmilla zich naar het ziekenhuis, dat is omringd door politie. Niemand mag naar binnen, maar via een bevriende arts vindt Lydmilla toch een weg. Vasily is zo rood en opgezwollen dat zijn ogen niet meer te zien zijn. Wanneer ze hem die avond opnieuw opzoekt is hij weg. Ze hebben hem naar Moskou gebracht.

Lydmilla ontsnapt uit Pripjat ondanks de toenemende chaos in het dorp. Ze bereikt haar jonge echtgenoot in Moskou en weet hier ziekenhuis nummer 6 binnen te dringen door de baliedame om te kopen. Ondanks de grote zorgen van het personeel mag ze Vasily bezoeken. Ze beseft snel dat de zorgen niet voor haar zijn, maar voor hem. Hij kan niet aangeraakt worden. Zijn huid is te breekbaar. Hij kan aan geen enkele bacterie worden blootgesteld, want zijn immuunsysteem is vernietigd. In de dagen die volgen teert Lydmilla’s ooit zo sterke echtgenoot voor haar ogen weg. Eerst verkleurt en barst zijn huid. Daarna valt zijn haar uit. Het eten dat ze voor hem kookt kan hij niet meer consumeren. Niet veel later wordt hij begraven in Moskou, in een kist van zink onder een plaat beton, samen met veel van zijn collega’s. Hij draagt geen schoenen. Die kunnen niet meer over zijn gezwollen voeten.

Een onveilige veiligheidstest         
Lydmilla’s verhaal is een verhaal zoals er vele zijn, verhalen die allemaal voortkomen uit een enkele gebeurtenis. Tijdens een veiligheidstest dwingt een groep onervaren operateurs onder leiding van de eigenwijze Anatoli Djatlov reactor 4 van de kerncentrale bij Tsjernobyl tot het uiterste. Wanneer de operateurs bezwaar maken dreigt Djatlov hen te laten ontslaan. Zelfs hij weet niet dat er een kritieke ontwerpfout in de kernreactor zit. Onder zeer specifieke omstandigheden kan de noodknop, die de reactor volledig uit hoort te schakelen, het tegenovergestelde doen en de reactor juist opvoeren. Ironisch genoeg heeft de veiligheidsproef deze omstandigheden doen ontstaan. De brand die in de nacht van 26 april 1986 ontstaat is geen geïsoleerd incident, maar het gevolg van het exploderen van kernreactor 4.  

Evacuatie en liquidatie   
In de twee dagen die volgen laten de overheden van de Sovjet-Unie de wereld in het duister. Er is niets aan de hand in Oekraïne. Er woedt een brand, verder niets. Er worden geen medicijnen uitgedeeld aan de inwoners van de omliggende gebieden, noch wordt men verteld om veiligheidsmaatregelen te nemen. De staat heeft alles onder controle. Dit moet ons niet verwonderen. ‘De Sovjet-Unie had een grote drang naar geheimhouding. In dat licht is het niet zo ondenkbaar dat ze ook de Tsjernobylramp geheim hielden,’ zegt Ruslandkenner Marc Jansen. Pas wanneer een team van wetenschappers vanuit de hele Sovjet-Unie erop aandringt dat het gebied om de reactor heen ontruimd moet worden geeft Moskou langzaam toe. Vnimanie, vnimanie, schalt het door de straten. Attentie, attentie. Inwoners moeten Pripjat verlaten.

Slechts een enkeling keert ooit terug. Het gebied om de reactor heen wordt een spookstad, een griezelige karkas van een klein deel van de Sovjet-Unie, bevroren in het jaar 1986. Althans, zo leeft het in de verbeelding. Hoewel schattingen uiteenlopen, hebben honderdduizenden mensen in de jaren na de explosie gewerkt om te zorgen dat de schade niet nog verder uit de hand liep. Volgens een rapport van de World Health Organization zouden er alleen in 1986 en 1987 al 240.000 mensen opgeroepen worden.  

Om te voorkomen dat radioactieve deeltjes zich verder verspreiden moeten honderden kilometers land overhoop gehaald worden. Elk dier, wild of gedomesticeerd, wordt neergeschoten. Mensen moeten gedwongen worden om te vertrekken. Dit werk wordt gedaan door een grote verscheidenheid aan mensen, liquidateurs genoemd, van soldaten tot aan dokters, onder dwang en vrijwillig. Sommigen ruimen puin op de daken van de kernreactor, waar robots door de intensiteit van de straling onmiddellijk de geest geven. Als zogenaamde biorobots bieden enkel de mensen hier een uitkomst. Tegenwoordig hebben liquidateurs de status van oorlogsveteranen.

Gevolgen op lange termijn           
Het officiële dodental van de Tsjernobylramp staat op 30, waar Vasili Ignatenko er één van is. Dit getal wordt tegenwoordig gezien als een Sovjetfabel. Het Internationaal Atoomenergieagentschap schatte het dodental op 4000, maar zelfs dit zou nog ver van de ware cijfers kunnen zitten. Een omstreden Russisch onderzoek schatte het aantal liquidateurs rond de 830.000, waarvan 15% tot 20% vóór 2005 was overleden. Onderzoeken in Oekraïne en Wit-Rusland suggereren dat liquidateurs vroeg sterven en vaker last hebben van gezondheidsproblemen. Het Internationaal Atoomenergieagentschap betwist de relatie tussen de sterftecijfers, gezondheidsklachten en een verleden als liquidateur. De indirecte gevolgen van de ramp blijven even lastig te zien als straling zelf.        

Volgens Mikail Gorbatsjov zou de Sovjet-Unie als gevolg van de gebeurtenissen 26 april 1986 gevallen zijn. Volgens Jansen kunnen we dit met een korrel zout nemen. “Tsjernobyl zette de Sovjetoverheid aan tot grotere openheid, maar kan niet worden beschouwd als de enige of belangrijkste aanleiding voor de val van de communistische superstaat.” En misschien hoeft dat ook niet. Men hoeft de verhalen zoals die van Lydmilla Ignatenko in Voices of Chernobyl maar te lezen om te beseffen dat de gevolgen verstrekkend genoeg zijn.