Peilingen die slechts een kleine groei voorspellen, een leiderschapswissel waar niemand op zat te wachten en geen reguliere campagne vanwege de pandemie: de Partij van de Arbeid zal zich haar 75-jarig bestaan vast anders hebben voorgesteld. Een overzicht van bloeiende tijden en dieptepunten: zal ooit een nieuwe bloem ontstaan?

Links sociaal-economisch beleid. Verkleinen van de inkomstenverschillen. De rol van een sterke overheid. Het zijn de idealen van een partij die op 9 februari 1946 ontstaat na samengaan van verschillende progressieve partijen.

De Partij van de Arbeid (PvdA) zit vanaf haar oprichting in de regering en levert met Willem Drees in 1948 haar eerste minister-president. In een sobere tijd van oorlogsherstel, weet Drees veel mensen van buiten de eigen partij aan te spreken. Mede door het introduceren van de voorloper van de Algemene Ouderdomswet (AOW). “Oudere mensen moesten in die tijd hun hand ophouden bij de kinderen of de kerk. De wet van ‘Vadertje’ Drees bestreed groot armoede leed”, vertelt Ruud Koole, Eerste Kamerlid en voormalig partijvoorzitter van de PvdA.

Toch was er met name uit de eigen achterban veel kritiek op de koers van de PvdA: tienduizenden leden stapten op naar aanleiding van de onafhankelijkheidsstrijd van Indonesië, waar de regering fel tegen vocht. “Het was de grootste nachtmerrie in zijn politieke bestaan, maar Drees bleef aan als premier omdat er in geen jaren een sociaal-democratisch geluid in het kabinet was geweest.”

Arbeid, niet arbeiders

Na het leggen van de fundamenten voor onze huidige verzorgingsstaat, valt de PvdA de volgende jaren terug tot het zijn van een kleine oppositiefractie. Dit verandert als de babyboomgeneratie in de jaren ‘60 volwassen wordt, de kritische jeugdcultuur opkomt en de ontzuiling zich voordoet. Met Joop den Uyl krijgt Nederland in 1973 weer een PvdA-premier.

Den Uyl is in staat om een nieuwe groep jongere kiezers aan zich te binden. Er wordt nog weleens gezegd dat de Partij van de Arbeid de partij van de arbeiders is, maar Koole wil deze foutieve denkwijze uit de wereld helpen. “Dat zijn ze nooit geweest, dat was de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP). De PvdA is een partij van de arbeiders- én middenklasse.” Juist in die middenklasse bevonden zich veel jongeren.

“De Partij van de Arbeid is nooit de partij van de arbeiders geweest”

Ruud Koole – Eerste Kamerlid en voormalig voorzitter PvdA

Kabinet-Den Uyl is een bijzonder kabinet. Het is niet via een regeerakkoord gebonden aan de fracties in de Tweede Kamer. De christelijke oppositiepartijen KVP en ARP leveren ministers, zonder dat zij in de regering zitten. Dit zijn onder meer de toekomstige premiers Dries van Agt en Ruud Lubbers. “Er wordt gesproken van het meest progressieve kabinet ooit. Maar als Minister van Justitie schoof Van Agt steeds meer op naar rechts om zich te profileren en af te zetten tegen Den Uyl.”

Getto-positie

Ook al was de PvdA bij de verkiezingen van 1977 met 53 zetels opnieuw de grootste partij, door het stuklopen van onderhandelingen met het CDA eindigen zij buiten de regering. Dit resulteerde in het Kabinet Van Agt I met het onlangs ontstane CDA en de VVD. Tussen 1958 en 1989 zit de PvdA maar vijf jaar in de regering. Er ontstaat een ‘getto-positie’ voor de sociaal-democraten: ze worden keer op keer geïsoleerd en buiten de regering gehouden. Dit weten zij pas in 1989 te doorbreken met Wim Kok: de voormalig voorman van vakbond FNV en het bekende werkgeversakkoord. Hij wordt in 1994 minister-president.

In het Paarse kabinet van Kok werkt de PvdA samen met haar grootste tegenhanger op sociaal-economisch gebied: de VVD. Een regering zonder confessionele partijen wordt gevormd, wat sinds het algemeen kiesrecht in 1918 nooit meer was gebeurd.

Een strategisch dilemma volgens Rick van Well, politicoloog en promovendus aan Universiteit Leiden. “De electorale kansen van de PvdA werden beïnvloed door samenwerking met de VVD. Regeringsdeelname kost gemiddeld genomen zetels en concurrenten in de oppositie profiteren hiervan.”

Ledenraadpleging

Het tweede Paarse Kabinet klapt en onder nieuwe leider Ad Melkert verliest de PvdA maar liefst 22 zetels. Tussen 2001 en 2005 is Koole voorzitter. Mede door zijn inbreng wordt de partij nieuw leven ingeblazen. Zo introduceerde hij de ledenraadpleging. “Dit gaf de partij nieuw elan. Mooie bijvangst was ook de enorme positieve publiciteit die het opleverde.”

Wouter Bos wordt door de leden gekozen en het Kabinet-Balkenende I valt na drie maanden. Bij de verkiezingen van 2003 eindigt de PvdA als tweede partij, achter het CDA van Jan Peter Balkenende. In acht maanden tijd was de klap van 45 naar 23 zetels verwerkt en waren de sociaal-democraten terug met 42 zetels. Koole: “Ook al was het een enorme comeback, we moesten Bos na afloop toch troosten.”

Mede door de militaire missie in Irak, wordt de partij ondanks de grote verkiezingsuitslag weer buitenspel gezet. Bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2006 worden negen zetels verloren. Waar het een jaar eerder bij de gemeenteraadsverkiezingen op lokaal niveau nog de grootste partij was.

Opvallend? Niet volgens Van Well: “De achterban van de PvdA is trouwer in het opkomen bij alle verkiezingen. Daarnaast willen kiezers van partijen in een oppositie eerder een signaal afgeven naar de landelijke politiek. Regeringspartijen doen het over het algemeen slechter dan oppositiepartijen bij niet-landelijke verkiezingen.”

Verliefd stel

Toch haalt het PvdA de regering met onder meer het CDA, maar Bos en Balkenende botsen opnieuw en het kabinet valt. Oud-burgemeester van Amsterdam Job Cohen wordt de nieuwe lijsttrekker, maar geeft zijn positie twee jaar later alweer over aan Diederik Samsom. Bij de verkiezingen van 2012 lijkt Samsom de strijd op links van Emile Roemer (SP) te gaan verliezen. Maar bij een verkiezingsdebat wint hij de harten van de linkse stemmer.

In een campagne gericht tegen de VVD is het diezelfde Samsom die nog geen twee maanden na de verkiezingen met Mark Rutte een kabinet vormt. “Samsom had de VVD een ‘rechtse rotpartij’ genoemd. Vervolgens was hij na een korte formatie gelijk samen met Rutte op de televisie te zien, heel triomfantelijk, bijna als een verliefd stel”, ziet Koole.

Koole vindt niet dat de PvdA per se niet met de VVD had moeten samenwerken, maar er had wel wat meer strijdlust getoond mogen worden. “Je had moeten laten zien dat andere opties niet mogelijk waren, tegen heug en meug in.”

“De achterban van de PvdA is trouw in het opkomen bij alle verkiezingen. Ook de ’tweederangs’ verkiezingen”

Rick van Well – Politicoloog en promovendus Universiteit Leiden

Meloen doorslikken

Onder meer de samenwerking met de VVD, komt de PvdA bij de verkiezingen van 2017 duur te staan. Onder nieuwe lijsttrekker Lodewijk Asscher is een recordverlies van 29 zetels op 15 maart een feit. “De PvdA heeft veel te snel compromissen gesloten en deze ook onterecht verdedigd als heel belangrijk voor het sociaal-democratisch beleid, zoals het verhogen van de pensioenleeftijd en het sluiten van sociale werkplekken”, stelt Koole vast.

Volgens hem moet de PvdA bij een volgende kabinetsformatie een voorbeeld nemen aan de rol van de ChristenUnie. Zij zijn het met sommige zaken binnen de huidige regering totaal niet eens, maar zien dat het land geregeerd moet worden. “Zij brengen deze beslissingen als ‘het doorslikken van een meloen’. De achterban snapt dan de verantwoordelijkheid die je neemt.”

Lijsttrekker Lodewijk Asscher laat op 14 januari 2021 via een Facebook-video weten zich niet opnieuw verkiesbaar te stellen voor de Tweede Kamerverkiezingen van 17 maart 2021. Facebook: Lodewijk Asscher

Midden januari stapt Asscher op, achtervolgd door zijn beslissingen in zijn rol als Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid in Kabinet-Rutte II. Zijn inbreng tijdens de toeslagaffaire levert vanuit de eigen partij een motie van wantrouwen op. Het is niet de eerste keer dat zich in de PvdA spanningen voordoen. Zo splitsten partijleden Tunuhan Kuzu en Selçuk Özturk zich in 2014 af, nadat zij zich niet konden vinden in het integratiebeleid van de partij. “De PvdA heeft een heel duidelijk profiel: sociaal-economisch links, maar rondom thema’s als integratie zijn de linkse kiezers eigenlijk heel conservatief”, aldus Van Well.

Veerkracht

Met Lilianne Ploumen als Asschers vervanger wil de PvdA 17 maart de schade van 2017 herstellen. Van Well verwacht geen verrassingen. “Ik vermoed ongeveer dertien zetels. Het is een lastige situatie, want de partij is net te klein om een prominente rol te spelen in de verkiezingscampagne.”

Koole ziet mogelijkheden voor groei, maar ook hij blijft realistisch: “2002-2003 liet zien dat je binnen acht maanden van een enorme klap kunt terugkomen. Misschien nu niet zo snel als toen, maar er is veerkracht.”