Dierenorganisatie PETA roept mensen tijdens de coronacrisis op om veganistisch te worden. Het bijschrift onder de foto met zes dieren luidt: “Het is tijd om naar ze te luisteren. Jij kan de volgende pandemie voorkomen door vegan te worden.” Om de vraag te beantwoorden hoe realistisch en wenselijk deze uitspraak is, raadpleeg ik Hans Dagevos, consumptiesocioloog aan de Wageningen Universiteit en Jaap Seidell, hoogleraar Voeding en Gezondheid aan de VU.
Steeds meer Nederlanders eten minder vlees en zuivel, of halen deze voedingsmiddelen volledig uit hun dieet. De groep die zich ‘veganist’ noemt mijdt zowel het eten als gebruiken van dierlijke producten. Het aantal veganisten in Nederland is sinds 1996 flink gestegen. Waar het Sociaal Cultureel Planbureau in 2016 het aantal veganisten schatte op maximaal 70.000, zegt de Vereniging van Veganisten in 2019 dat dit aantal sinds 1996 ruim acht keer zo groot is geworden. Hans Dagevos van de Universiteit Wageningen stelt dat de groep veganisten daarmee ongeveer 1% van de Nederlandse bevolking vormt. Door dierlijke eitwitten te vervangen door plantaardige, hopen veganisten bij te dragen aan een duurzamer consumptiepatroon. Beweegredenen zijn het voorkomen van dierenleed, een gezondere levensstijl en rekening houden met het klimaat.
Als consumptiesocioloog kijkt Dagevos naar bewegingen die er zijn op de markt en in de maatschappij, meestal op het gebied van voedsel. Door een tekort aan financiering voor goed onderzoek zijn de cijfers over veganisten, vegetariërs en flexitariërs vaak maar ruwe indicaties. Het is daarom makkelijker om te praten over de ‘vleesverminderaars’. Dit zie je ook terug in de manier hoe mensen koken, want eigenlijk is een gerecht zonder vlees maken helemaal niet zo moeilijk, aldus Dagevos. In een lopend onderzoek van de Univerversiteit Wageningen dat 2011 met 2019 vergelijkt, wordt er geschat dat ongeveer 40% van de bevolking substantieel minder vlees eet. Toch gaat het consuminderen van vlees maar langzaam. De gemiddelde Nederlander eet vier à vijf keer per week vlees, wat overeenkomt met de voedselconsumptiepeiling van 2018. De groep die 7 dagen per week vlees consumeert bij de warme maaltijd is met maar ongeveer een procent gedaald. Daarmee behoort zeker 19% van de bevolking nog tot deze verstokte vleeseters.
In de jaren 50 aten we ongeveer 20 kilo vlees per persoon per jaar, nu zitten we bijna aan de 40, zegt Dagevos. In karkasgewicht is dat dus 77 kilo per jaar. “ Het idee dat we altijd al overvloedig vlees hebben gegeten is onzin. De grote stijging van vlees consumeren vond plaats in het laatste kwart van de vorige eeuw. Dat had te maken met stijgende welvaart, het productieaanbod en een groeiende vleesstapel. De productieketen is dusdanig grootschalig en effectief geworden dat vlees nu veel goedkoper en in overvloed aanwezig is. Wij noemen de beweging waarbij mondiaal plantaardige eitwitbronnen worden vervangen door dierlijke, nutrition-transition. In Nederland kwam dat omslagpunt rond de jaren 50 en tot op de dag van vandaag maken mensen bij toenemende welvaart vaak de overgang naar dierlijke producten. Kortom, de peulvrucht legt het loodje tegenover de slavink. Tegenwoordig is er aan de ene kant mediabelangstelling, een groter aanbod vleesvervangers en aandacht in de politiek. Aan de andere kant laten de vleescijfers uit het consumentenonderzoek in 2018 zien dat er weinig afname van vleesconsumptie is.”
Dagevos legt uit dat er een tal van oorzaken zijn, zowel cultureel als economisch. “ Vlees is een gevestigd onderdeel van ons voedselpakket en wordt in allerlei soorten en maten aangeprezen en aangeboden. Het niveau aan vleesconsumptie in de maatschappij is de afgelopen 50/60 jaar opgebouwd. De normalisering van vlees is daardoor heel groot. Of het nou in een high-end restaurant of in de MacDonalds is, vlees staat centraal op de menukaart. Aan de ene kant is vlees veilig en vertrouwd en geven mensen vaak de praktische reden dat ze niet weten hoe het anders kan. Aan de andere kant is er een steeds ruimer assortiment aan plantaardige vleesvervangers die hartstikke gezond zijn. Toch laat de praktijk zien dat ondanks alle aandacht voor flexitarisme en plantaardige vleesvervangers, er toch maar weinig verschil in consuminderen is. Als je door je oogharen kijkt is de lijn van vleesconsumptie gewoon een rechte lijn. De vleesmarkt is een miljardenmarkt en de vleesvervangersmarkt een miljoenenmarkt. Dus ja, we eten steeds meer plantaardige vleesvervangers maar nee, die verdringt de vleesmarkt nog niet.”
We zijn niet ongezond omdát we vlees eten zegt Jaap Seidell. “Hoe gezond vlees eten is hangt af van de context van het totale voedingspatroon, omdat deze naast vlees ook bestaat uit heel veel andere dingen zegt. Ook van toegevoegde suikers, zout en vooral bewerkt gemaksvoedsel worden we massaal ziek. Een dieet van witbrood, fridrank en dergelijke is hartstikke vegan, maar ook super ongezond. De gezondheidsraad geeft aan dat men rood vlees, bewerkt vlees, moet matigen. Ook hoef je niet meer dan drie zuivel consumpties per dag te gebruiken, dat is inclusief yoghurt, melk, kaas, eieren etc. We zouden met veel minder dierlijke producten toe kunnen, wat zowel beter zou zijn voor het dierenwelzijn, het klimaat en ook onze gezondheid. Als we namelijk allemaal zoveel vlees eten als in de VS, dan heb je zeven planeten nodig om al dat voedsel te produceren.”
“Daarnaast komt het denken aan dierenleed pas zodra er ruime is dat als prioriteit te stellen.”
Jaap Seidell
Dat we iets moeten veranderen is zeker zegt Seidell, maar of veganisme het enige antwoord is betwijfelt hij. “Vleesconsumptie moet worden geminderd, het gebruik van dierlijke producten ook en we moeten letten op de manier van produceren. Het beter omgaan met dieren en afvragen waar ons eten vandaag komt heeft naast het milieu ook met onze eigen gezondheid te maken. Een plantaardig dieet is zeker mogelijk, mits verrijkt met goed opneembaar ijzer, vitamine b12 en omega3 vetzuren die lijken op die van vissen. Een groot gedeelte van de armere wereldbevolking is afhankelijk van veehouderij. Daar is de kans groot dat veganisme ten koste gaat van de gezondheid omdat de toegang tot eiwitrijke middelen zo wordt ontzegd. Die eitwitten zijn vooral voor jonge kinderen belangrijk, voor groei en ontwikkeling. Onderzoek uit midden- en Zuid Amerika laat zien dat een plantaardige opvoeding vaak zorgt voor een tekort aan voedingsstoffen. Zonder bijvoeding van bijvoorbeeld noten of zeewier schiet een plantaardig dieet tekort en die bijvoeding gaat niet zo makkelijk in armere landen. Daarnaast komt het denken aan dierenleed pas zodra er ruimte is dat als prioriteit te stellen.”
Het is niet wenselijk dat iedereen vegan wordt zegt Dagevos. “Hier zijn zowel wetenschappelijke als millieu-technische en culturele redenen voor. Dat dieren een bepaalde functie hebben in de hele voedingsketen daar zijn we, zeker in het Wageningse, van overtuigd. PETA maakt een punt door de connectie tussen de dieren en het virus te leggen, ze gaan alleen wel 13 stappen te snel vooruit. Minder vlees is aan te bevelen, maar we hoeven het niet uit te bannen. Het is ook geen uitgemaakte zaak vanuit duurzaamheidsperspectief dat een veganistisch voedingspatroon per definitie beter is. Aan de andere kant kan veganisme niet meer weggezet worden als ongezond of als slechts een idealisme. PETA had beter het punt kunnen maken over de manier waarop wij dieren houden, met ze omgaan en ze verhandelen. Wat dat betreft kan een virus bijdragen aan bewustwording.”
“De oorsprong van corona komt van een markt in Wuhan, waar dus onder andere gordeldieren en vleermuizen worden verhandeld en opgegeten. Die brengen virussen over. Zo omgaan met dieren en de natuurlijke leefomgeving van dieren maakt ons kwetsbaarder voor virusuitbraken. Dat klopt, maar het betekent niet dat je nooit meer melk mag drinken in Nederland, dat gaat wel heel ver. Melk drinken heeft in Nederland nog nooit geleid tot het uitbreken van een grootschalige virusuitbraak”, aldus Seidell.
“Dat sentiment is al licht aanwezig: blijf van mijn gehaktbal af.”
Hans Dagevos
Dagevos legt uit dat de kreet van PETA van een radicaal karakter is die ook genuanceerder had gekund, zonder de essentie te verliezen. Een tijd zoals deze kan tot bewustwording leiden, maar dat hoeft niet zo te zijn. “Virus of niet, er zal altijd een grote groep zijn die zegt: ik doe niks, ik wil niks en bekijk het allemaal maar. Dat zul je ook zeker met de discussie over vlees houden. Dat sentiment is al licht aanwezig: blijf van mijn gehaktbal af. Er liggen heel veel kansen om mensen anders te laten eten en denken. Het is alleen een langzame weg, dat is wel gebleken.’’